دو فصلنامه نقد کتاب ادبیات و هنر
پیاپی 6 (تابستان 1398)

دیوان خاقانی، به ویژه قصاید او ازجمله پیچیده ترین متون منظوم فارسی است که باوجود شرح و تفسیرهای مختلف، هنوز هم برخی از ابیات آن به درستی رمزگشایی نشده و در هاله ای از ابهام و ناشناختگی است. برخی از شارحان به علل گوناگون ازجمله: گستردگی حجم این دیوان، تراکم استعاره های نو و غفلت ورزیدن از شگردهای خاقانی، در به کار بردن معانی چندگانه الفاظ و تناسب سازی ها و... در توضیح بعضی از ابیات، از خطا و گمراهی مصون نمانده اند و گاه با اشتباهی ناچیز، معنای بیت را به بیراهه برده اند. در این پژوهش به برخی از لغزش های موجود در گزارش دشواری های دیوان خاقانی پرداخته شده است. برخی از مهم ترین دلایل این لغزش ها را می توان چنین برشمرد: الف) کم توجهی به تکرار مضامین و معانی در دیوان خاقانی، ب) کم توجهی به ارجاعات برون متنی، ج) غفلت از معانی مختلف یک واژه، د) اتکاء به پیشینه تاریخی برخی از استعاره ها و نادیده گرفتن استعاره های نو و...

یکی از عرفای نامی که اثری در بیان منازل عرفانی دارد، خواجه یوسف همدانی (440- 535 ق) است. وی عارف سده های پنجم و ششم، از بنیان گذاران طریقت نقشبندیه و پیشروان سلسله خواجگان و از عرفای صاحب کرامت است. بسیاری از محققان تنها اثر شناخته شده او را رتبه الحیات می دانند. اثر مهجور و ارزشمند دیگری نیز به نام الکشف عن منازل السائرین به خواجه یوسف منسوب است که تاکنون انتشار نیافته و تنها نام آن در گنجینه ادب پارسی ذکر  شده است. کتابی مفصل به زبان فارسی با نثری روان و استوار که از سده هشتم ق. به بعد ناشناخته مانده، اما در نیمه دوم سده هفتم ق. چندان شناخته شده بوده که آن را همسنگ فصوص الحکم ابن عربی می دانسته اند. امروز برخی محققان متون عرفانی این اثر را به لحاظ همنامی آن با منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، شرح و گزارش فارسی آن می پندارند و یا آن را اثری جدای از کشف معرفی می کنند، درحالی که نام کامل و مضبوط آن الکشف عن منازل السائرین الی الله  است و به هیچ روی شرح منازل السائرین پیر هرات نیست، بلکه اثری مستقل است که سیزده اصل دارد. یگانه نسخه شناخته شده آن که مجلد دوم آن را در بردارد، بر اساس نسخه ای مقابله شده از سده هفتم ق. است که در کتابخانه نافذ پاشای ترکیه، مولوی خانه باب جدید، نگهداری می شود. این مجلد که در 512 صفحه پدید آمده، در بیان اصول دهم تا سیزدهم از کل اثر و حاوی شرح چهار اصل عرفانی «جمع و فرق»، «فصل و وصل»، «بالغ و طفل» و «حریت» است. این مقاله پس از ذکر احوال و آثار خواجه یوسف که در منابع ادبی کمتر بدان پرداخته شده، به مقایسه منازل السائرین  این دو خواجه می پردازد و با ذکر مواردی یادآور می شود که الکشف، شرح منازل پیرهرات نیست. 

پژوهش حاضر با هدف معرفی و  نقد و بررسی کتاب کیمیا پرورده حرم مولانا صورت گرفته است. اگرچه در عنوان کتاب نامبرده کلیدواژه «نقد» دیده نمی شود، اما نه تنها چنان که در صفحه عنوان داخل آن مشاهده می کنیم، «... با نقد رمان های کیمیاخاتون، دختر رومی و ملت عشق...» همراه است، بلکه حتی به مقتضای حال و نیاز، به نقد آثار تاریخی چون مناقب العارفین افلاکی، رساله سپهسالار و برخی از آن چه بعضا در فضای مجازی یا نشریات دراین باره منتشر شده است هم می پردازد. اشارات نامعلوم مقالات شمس را نیز با این نگاه جهت دار نقادانه و با حدسیات خود تکمیل و مرجع یابی می نماید، با تکیه بر همین آثار تاریخی چنان که خواهیم دید تصویری جانبدارانه از شمس و رابطه او با کیمیا خاتون و علاءالدین (فرزند مولانا) ارائه می کند و ناخودآگاه به دامی گرفتار می شود که رمان نویسان(متهمان پرونده حاضر) را از آن نهی می کند. فقدان انسجام ساختاری، نقد اندیشه ورزران به جای نقد اندیشه، تناقضات متعدد در بطن کتاب و به رسمیت نشناختن مرز میان تاریخ و تخیل و درنتیجه ارزیابی رمان به مثابه نوعی هنری با محک تاریخ از دیگر ویژگی های کتاب حاضر است.
پژوهش حاضر با هدف معرفی و  نقد و بررسی کتاب کیمیا پرورده حرم مولانا صورت گرفته است. اگرچه در عنوان کتاب نامبرده کلیدواژه «نقد» دیده نمی شود، اما نه تنها چنان که در صفحه عنوان داخل آن مشاهده می کنیم، «... با نقد رمان های کیمیاخاتون، دختر رومی و ملت عشق...» همراه است، بلکه حتی به مقتضای حال و نیاز، به نقد آثار تاریخی چون مناقب العارفین افلاکی، رساله سپهسالار و برخی از آن چه بعضا در فضای مجازی یا نشریات دراین باره منتشر شده است هم می پردازد. اشارات نامعلوم مقالات شمس را نیز با این نگاه جهت دار نقادانه و با حدسیات خود تکمیل و مرجع یابی می نماید، با تکیه بر همین آثار تاریخی چنان که خواهیم دید تصویری جانبدارانه از شمس و رابطه او با کیمیا خاتون و علاءالدین (فرزند مولانا) ارائه می کند و ناخودآگاه به دامی گرفتار می شود که رمان نویسان(متهمان پرونده حاضر) را از آن نهی می کند. فقدان انسجام ساختاری، نقد اندیشه ورزران به جای نقد اندیشه، تناقضات متعدد در بطن کتاب و به رسمیت نشناختن مرز میان تاریخ و تخیل و درنتیجه ارزیابی رمان به مثابه نوعی هنری با محک تاریخ از دیگر ویژگی های کتاب حاضر است.

داستان های عامیانه لرستان، مجموعه ای چهارجلدی است که به تازگی در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به چاپ رسیده است. مقاله حاضر به نقد و بررسی این مجموعه در دو بخش پرداخته است؛ در بخش اول، ضمن نقد شیوه چاپ، داستان های کتاب و روایت های مهم، بر اساس فهرست جهانی آرنه/تامپسون معرفی شده است. در بخش دوم، دیباچه ویراستار بر کتاب و اشکالات مختلف این دیباچه نقد و بررسی شده است.

ملت عشق  اثر الیف شافاک یکی از پرخواننده ترین رمان های ترجمه شده در دهه اخیر است که در زمانی کوتاه اقبال عوام و خواص را به خود جلب کرده است. همان گونه که در زبان اصلی هم در ترکیه (2009م) پرفروش ترین رمان در کوتاه ترین زمان شد. مجموعه آثار این نویسنده ترک (شانزده کتاب) عمدتا رمان بوده و ازطرف ناشران معتبر بین المللی به بیش از چهل زبان زنده دنیا ترجمه، چاپ و منتشر شده اند. رمان ملت عشق شامل دو داستان است که به موازات یکدیگر روایت می شوند. نخست داستان خانواده مرفهی که در آمریکا (سرزمین فرصت سازی/سوزی) زندگی می کنند و داستان دوم یا همان ملت عشق داستان تاریخی-عرفانی است که روایت ملاقات شمس و مولانا را به تصویر می کشد. ملت عشق صرفا  یک رمان است و همه اتفاقات آن بر اساس مستندات تاریخی نیست. ازهمین رو، شخصیت تقریبا جدیدی از شمس ارائه داده است و تمام اقبال به آن، به داستان دوم برمی گردد و اگر داستان نخست (عشق اللا به عزیز) به شکل مجزا در یک کتاب آمده بود، نمی توانست موفقیت کنونی را کسب کند. شافاک (راوی اصلی و نویسنده) توام با روایت داستان، خود را به گونه ای پشت عزیز زاهارا (راوی درون متنی داستان زندگی شمس) پنهان کرده که در طول داستان فراموش می کنیم، نویسنده اصلی خود اوست. درون مایه اصلی ملت عشق، دو گونه عشق (الهی و زمینی) است؛ عشق ناسوتی امروزی (اللا و عزیز زاهارا)  و عشق حقیقی دیروزی (شمس و مولانا) که نویسنده سعی می کند، این دو نوع عشق را به هم گره بزند. در این نوشتار رمان ملت عشق با رویکردی انتقادی و باتوجه به دلایل و عوامل اقبال به آن بررسی و تحلیل شده است.

سیرالعباد سنایی غزنوی از معروف ترین آثار در حوزه ادبیات تعلیمی فارسی است. این مثنوی شگرف از دیرباز در شمار مثنوی های مهم قرن ششم مورد توجه بوده است. بااین همه، به سبب پاره ای دشواری ها در خواندن ابیات، هنوز نکات مبهمی در این مثنوی وجود دارد. در این مقاله تلاش می شود، با اشاره به پاره ای از دشواری های متن که بر اثر بدخوانی نسخه یا اشتباه کاتبان رخ داده است و باتکیه بر آخرین چاپ این مثنوی، صورت صحیح بعضی ابیات بر پایه کهن ترین نسخ قرن ششم پیشنهاد شود.

این مقاله ترجمه ای است از مقاله «تذکره آفتاب عالمتاب» که در فوریه 2017م، در مجله معارف (جلد199. شماره2. ص.ص136- 154) چاپ اعظم گر هند، به زبان اردو منتشر شده است. یکی از مهمترین موضوعات فرهنگی، ادبی و پژوهشی در تاریخ زبان و ادب فارسی، تذکره نویسی در شبه قاره است. فهرست عناوینی که در کتاب شناسی توصیفی و تحلیلی تذکره ها از جمله تاریخ تذکره های فارسی (گلچین معانی) و تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان (علیرضا نقوی) نشان دهنده همین اهمیت تذکره هاست. برای شناخت شعر فارسی در دوره های گذشته به ویژه در سرزمین هایی که در یک دوره ممتد و نسبتا طولانی زبان فارسی از زبان های مهم و رایج آنجا بوده قطعا تذکره های شعر فارسی از مهمترین منابع به حساب می آیند. تحقیق و پژوهش در شعر فارسی از طریق این تذکره ها نیز مستلزم تصحیح و انتشار دقیق آنهاست. یکی از این تذکره های مهم که در شبه قاره تالیف شده، تذکره آفتاب عالمتاب اختر هوگلی است که در این مقاله بنا داریم ضمن معرفی اجمالی آن به نقد و بررسی چاپ و تصحیح آن، در ایران بپردازیم.

کتاب مبانی رده شناسی زبان، نوشته والی رضایی و فاطمه بهرامی از معدود کتاب های رده شناسی است که به زبان فارسی نگاشته شده و برای دانشجویان و اساتید زبان شناسی، ادبیات و دوستداران زبان فارسی غنیمتی است. در این مقاله سعی شده که علاوه بر معرفی کتاب و مروری بر فصل های آن، نقاط ضعف و قدرت این کتاب نیز تا حدودی مورد واکاوی قرار گیرد. از مزایای این کتاب، می توان این موارد را برشمرد: پوشش همه زمینه های اصلی زبان (نحو، ساخت واژه، واج شناسی و معناشناسی)، ارائه تعمیم های رده شناختی برای هر موضوع موردبررسی، رویکرد پیشانظری و نیاز نداشتن به پیشینه علمی زیاد، ساختاربندی مناسب فصل ها، سادگی و روانی متن و طراحی مناسب آن. در کنار این موارد، به برخی معایب آن نیز در متن مقاله اشاره شده است.

کتابهنر پی رنگ سازی نوشته لیندا. جی. کوگل با زیر عنوان «چگونه به نوشته خود، عمق، هیجان و احساس اضافه کنیم؟»با  ترجمه حسین شیرزادی در سال 1397 منتشر شده که یکی از تازه ترین کتاب ها در زمینه فیلم نامه نویسی است. این اثر به طور اختصاصی به پی رنگ و پی رنگ سازی در فیلم نامه می پردازد. هدف این مقاله  معرفی و نقد این اثر با توجه به آثار منتشر شده تالیفی و ترجمه پیش از آن است.  آنچه قابل توجه است اینکه مثال ها و نکته هایی که در هر کتاب فیلم نامه نویسی ترجمه شده می بینیم، غیربومی است و فیلم نامه نویس ایرانی در کتاب با نمونه های خارجی روبه رو می شود، بنایراین باید این توانایی را نیز در خود ایجاد کند که بتواند، نمونه ها را با شخصیت ها، کنش ها و فرازوفرود های دراماتیک بومی همسان کند. کسی که درحال آموزش فیلم نامه نویسی ازطریق کتاب های ترجمه شده به زبان فارسی است، باید این را نیز آموزش ببیند که ما به ازای بومی نمونه های ارائه شده را بیابد و به آن ها بیندیشد و آن ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. کتاب هنر پی رنگ سازی نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگرچه می توان به الگوهایی که نویسنده کتاب به آن ها اشاره می کند، اعتماد کرد و بر اساس آن ها پی رنگ فیلم نامه را تحکیم بخشید، اما به هرحال نمونه های ارائه شده برای استفاده در فیلمنامه نویسی ایران نیاز به بومی سازی دارند.

کتاب گوشه، حاصل سی سال کار ارشد تهماسبی کتابی است که به علت مدت زمان بسیار طولانی تالیفش تغییر برخی از مفاهیم کلیدی را از سر گذرانده است، به ویژه دگرگونی های بزرگ در دانشوری و پژوهش موسیقی. باوجود این، بررسی های دقیق تر نشان می دهد این کتاب به دلیل تصحیح های انتقادی اش از منابع اولیه، تفکیک اطلاعات به دوره های تاریخی، دانش دست اول درباره موسیقی دستگاهی و نیز گردآوری حجم بزرگی از مطالب پراکنده در منابع متعدد بسیار سودمند و راهگشا است. درعین حال همین بررسی ها روشن می سازد که اطلاعات مدخل های مربوط به دوران باستان و دوره اسلامی کتاب را باید با احتیاط بیشتری مطالعه و استفاده کرد زیرا از آن رو که این حوزه اصلی کار مولف نبوده خطاها و لغزش هایی در آنها راه یافته است.

این یادداشت انتقادی تلاش می کند، کتاب درباره عکاسی را تحلیل و بررسی نماید. ابتدا ویژگی های شکلی کتاب، بررسی شده و سپس، به خاستگاه بیرونی آن و دیدگاه انتقادی نویسنده اشاره می شود. مطالب فصول به اختصار مطرح شده و ساختار درونی کتاب به تحلیل درمی آید و در آخر نیز مواردی درباره ترجمه کتاب یادآوری می شود. نگارنده پس از بازبینی کتاب به این نتیجه رسیده است که این اثر، دارای دیدگاهی چند منظری است. مقاله های آن تسلسل ندارند و هر فصل به عنوان مقاله ای تقریبا مجزا و مستقل، به ماهیت عکاسی و کارکرد اجتماعی آن پرداخته است. این اثر تاریخ عکاسی را به طور همزمان، طولی و عرضی سنجیده است و منظری چشمگیر از نقش عکاسی در سال های دهه 1970م. به دست می دهد. همچنین، در اثنای تحقیق مشخص می شود که سه مترجم، پنج ترجمه از این اثر را در سال های مختلف منتشر کرده اند. بر این اساس باید پرسید: آیا جامعه معاصر ایرانی نیازی به ترجمه دوباره این کتاب توسط مترجمان مختلف دارد؟

نشانه ‏شناسی فرهنگی را که از نشانه‏شناسی در مطالعات روس‏ها و به‏طورکلی، کشورهای اروپای شرقی ظهور کرد و توسعه یافت، با مکتب نشانه ‏شناسی مسکو-تارتو و اندیشمندانی همچون لوتمان، اوسپنسکی و توروپ می‏ شناسیم. فرهنگ و انفجار(1992م) یکی از آثار مطرح یوری لوتمان، بنیان گذار مکتب تارتو در نشانه ‏شناسی فرهنگی است که این نوشتار به معرفی آن می پردازد. از مباحث مطرح در این کتاب می‏توان به نظام یک زبانه، پیشرفت تدریجی، الهام، دنیای اسم‏های خاص، متن در متن، منطق انفجار، انواع پویایی، رویا به مثابه پنجره‏ای نشانه‏ای و پدیده هنر اشاره کرد. در بخش اول این نوشتار نویسنده کتاب، یوری لوتمان، معرفی می شود و بخش دوم، مروری کوتاه بر کتاب فرهنگ و انفجار خواهد بود.