مجله جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل
پیاپی 1 (بهار و تابستان 1398)

معرفت و آگاهی دینی به ویژه در عصر افول نسبی هژمون آگاهی سکولار، اهمیت یافته است. اثرگذاری معرفت دینی نخبگان بر آگاهی افراد یا امتداد اجتماعی معرفت دینی در بافت های متنوع فرهنگی، «جریان های معرفتی دینی» متفاوتی را به وجود آورده است. در چنین بافت های متنوعی که معارف دیگری نیز جریان دارند، تقویت هویت و ارزش های دینی دغدغه اصلی متولیان دین و دین داران است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «در جهان تحولات پیچیده و گسترده کنونی، تحلیل جریان های معرفتی دینی (جریان شناسی)، با کدام اصول، مفاهیم و معیارها امکان پذیر است؟». در این مقاله برای پاسخ به این پرسش، با بررسی انتقادی و تحلیل روندها، مفاهیم و نظریه های مهم در حوزه جامعه شناسی بین الملل معرفت و مطالعات جهانی دین، برای جریان شناسی، سرفصل ها یا چارچوبی منطقه ای فرهنگی پیشنهاد می شود.

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرایت متن و زمینه، گفتمان زمانه (ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی موثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تاکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می توان گفت که تلاش دو جریان برای ارایه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.

با توجه به شکل گیری حرکت های متعدد اسلام گرا در جهان اسلام در قرن اخیر، نظریات متعددی در مورد خاستگاه و منشا پیدایش آنها به وجود آمده است که برخی از آنها جنبش های اسلام گرا را پیامد ویژگی های ذاتی و بنیادین اسلام قلمداد می کنند و برخی دیگر، حرکت های اسلام گرا را واکنشی به مسایل و بحران های محیطی می دانند. مقاله حاضر به دنبال پاسخ گویی به این سوال است که با چه رهیافت های نظری می توان شکل گیری جریان های اسلام گرا از جمله گروه های تکفیری را تحلیل نمود؟ جهت تحلیل شکل گیری جریان های اسلام گرا نظریات متعددی از جمله: «نظریه ادواری»؛ هرایر دکمجیان، «نظریه تجدید حیات اسلامی»؛ خورشید احمد، نظریه «بحران هویت، عامل ظهور جنبش های بنیادگرا»؛ رضوان السید، نظریه «بحران هژمونی، عامل حرکت های اسلام گرا»؛ بابی سعید، «نظریه جامعه شناختی»؛ اولیویه روآ و «نظریه اقدام جمعی»؛ حمید احمدی قابل استفاده است؛ لیکن تحلیل پیدایش گروه های تکفیری با استفاده از نظریات مذکور به تنهایی کافی نیست و باید به صورت ترکیبی تحلیل صورت گیرد. روش مورد استفاده در این مقاله، روش توصیفی - تحلیلی و ترکیب نظریه هاست.

مقاله حاضر تلاش دارد شکست اسلام گرایان در مصر را مورد بررسی قرار دهد. براین اساس با محوریت این پرسش که «دولت مصر چگونه توانسته جریان های اسلامی را کنترل و مدیریت کند؟»، به شکست جریان های اسلامی در مصر می پردازد. این مقاله درصد است تا با روش توصیفی تحلیلی، به دلایل این مسئله بپردازد و برای تحلیل داده ها نیز از روش کارکردگرایی ساختاری بهره گرفته است. همچنین نشان داده است که، دولت در مصر توانسته با دوقطبی سازی میان جریان های اسلامی بر سر چگونگی حضور در عرصه سیاسی جریان اسلام گرا را از جریان الازهری و جریان صوفیانه جدا کند. در این میان با متهم کردن جریان اسلام گرا به تروریسم، جدایی بین نظام جامعه پذیری کشور مصر و جریان های اسلامی، اضمحلال نهاد رهبری و سازماندهی آنان در عرصه سیاسی و انشقاق عمیق بین جریان های اسلامی و اسلام گرا به ویژه انشقاق میان اسلام گرایان و الازهر، در مدیریت و کنترل جریان های اسلامی بسیار موفق عمل کند.

ایده اصلی این نوشته پاسخ به این سوال است که، وضعیت جریان ها، گرایش ها و سمت و سوی جامعه شیعی در کشور جمهوری دموکراتیک کنگو چگونه است؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا با تکیه بر مطالعات میدانی مختصات جامعه ی شیعی در این کشور از وجوه مختلف تبیین شده است؛ طبق یافته ی این نوشته جامعه شیعی در کشور کنگو شامل اقلیت های نژادی مختلف است، که به شکلی ناهمگون و جزیره ای در بستری غیر متعصب و غیر متصلب به نحوی غیر محسوس و کاملا مرزبندی شده زندگی می کنند؛ که در صورت تقویت ارتباطات داخلی و غلبه بر جزیره ای عمل کردن می توانند در ابعاد مختلف اجتماعی بازیگران موثری باشند. نگارنده ضمن تحلیل و آسیب‎شناسی جریان ها، براساس تجارب، مشاهدات میدانی، مصاحبه ها و اسناد راهکارهایی را برای ارتقای وضعیت عمومی شیعیان در جهت بهره‎گیری حداکثری از توانمندی های درونی و بیرونی در کشور کنگو پیشنهاد داده است.

یکی از مهم ترین مسایل پاکستان، افراط گرایی است که ابعاد منطقه ای و بین المللی پیدا کرده است. برخی این مسئله را با ابعاد دینی و فکری، معرفتی بررسی می کنند ولی نباید از ابعاد سیاسی اجتماعی این موضوع غافل شد. این مقاله با تمرکز بر مباحث جامعه شناسی معرفت قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که زمینه های اجتماعی افراط گرایی در جریان های دینی-معرفتی پاکستان چیست؟تحولات افغانستان (قبل و بعد از حمله شوروی)، ویژگی های سیاسی-امنیتی و فرهنگی-اجتماعی مناطق امنیتی، چالش های نظام سیاسی در حکمرانی، حضور قدرت های خارجی و منطقه ای، ساختار قومی-قبیله ای پاکستان، استقلال طلبی هویتی، ارتش، مدارس علمیه و فرهنگ و هویت سیاسی از مهم ترین عوامل سیاسی-اجتماعی هستند که در افراط گرایی را در پاکستان ایجاد و تقویت کرده اند.