نشریه هفت آسمان
پیاپی 77 (پاییز و زمستان 1398)

اباضیه از مذاهب پویای معاصر در جهان امروز است که صبغه تاریخی و کلامی‌اش نیز مد نظر پژوهشگران و محققان عرصه مذاهب واقع شده است. کشور عمان با سابقه‌ای کهن، امروزه پایتخت این مذهب به شمار می‌آید. شخصیت‌‌های سیاسی و مذهبی فعال در این کشور جزء رهبران ملی و مذهبی مردم عمان‌اند و اباضیان در دوران معاصر از آنها به نحو شایسته‌ای پیروی می‌کنند. عمان و اباضیه معاصر را در خلال مطالعه دو مرجع اساسی می‌توان شناخت؛ حاکم اسلامی، و مفتی مذهب. وضعیت کنونی اباضیه معاصر مرهون تلاش‌های این دو شخصیت است. سلطان قابوس، حاکم و پادشاه رسمی این کشور و از شخصیت‌های مهم اباضیه در دنیای معاصر بود؛ شخصیتی که زعامت سیاسی آنها را بر عهده داشت و در امامتی شبیه به مرحله ظهور، با سیاست‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی‌اش عهده‌دار هدایت مردم در کشور عمان بود. از طرف دیگر، عنصر فعال و مفتی این کشور، احمد بن حمد خلیلی است که با شیوه‌های متنوع و راهکارهای فقهی سبب دوری مردم از بدعت‌ها و تبیین مسایل و احکام جدید با روش اجتهادی خویش شده است. وی به سماحت و سهولت شریعت توجه بسیار دارد و مکتب جدیدی را در فتوادادن پایه‌ریزی کرده است. این مقاله عهده‌دار بررسی نقش و فعالیت‌های این دو مرجع مهم در مذهب اباضیه در عمان معاصر است.

مارشال هاجسون در این مقاله، در پی پاسخ گویی‌ به چند پرسش در زمینه شکل گیری تشیع نخستین و پایایی آن در تاریخ است؛ تشیع نخستین چگونه فرقه‌گرا شد؟ در صدر اسلام با آنکه بسیاری از جریان‌های مخالف جریان حاکم (خلافت) جذب اهل تسنن شدند، شیعه چگونه توانست تفاوت‌های اختصاصی‌اش را حفظ کند و تعمیق بخشد و به عنوان فرقه ای توانمند و مستقل از اهل سنت به حیات خویش ادامه دهد؟ استقلال مذهبی غلات و مزایای راهبردی گرایش‌های فرقه‌ای دوران امامت امام جعفر صادق (ع) در پافشاری تشیع بر اصول نخستین و آمیخته نشدن با اهل سنت موثر افتاد. طرد علی (ع) از خلافت پس از پیامبر (ص) نخستین شکستی بود که بر پیکره تشیع وارد آمد و در این میان افرادی همچون مالک‌ اشتر، محمد بن ابوبکر، سلمان فارسی و... نقش منحصر به فردی برای ایشان و برخی از اولادش قایل شدند که بعدها با گسترش نگرش‌های غالیانه غلات رشد کرد. البته بسیاری از عقاید غلات را امام جعفر صادق (ع) تصحیح کردند و نص بر امامت طرح شد و گسترش یافت و مهمترین مولفه امامت شیعی شناخته شد. در ادامه نیز منصوص بودن ایمه و انحصار آن در دوازده امام از نسل علی (ع)، موجبات شکل‌گیری تشیع اثناعشری را فراهم آورد.

تومارهای بحرالمیت عنوانی کلی برای مجموعه‌ای از آثار یافت‌شده در قمران، وادی المربعات، نحل حور، مصادا، وادی دالیه و بخش‌های دیگری از بیابان یهودیه و بحرالمیت در فلسطین اشغالی و اردن به زبان‌های عبری، آرامی، یونانی، لاتین و... است. این اسناد دربردارنده نوشته‌های دینی غیرکتاب‌مقدسی و کتاب‌مقدسی، دعاها و اوراد، نامه‌ها، تمرین‌های کاتبان و... است که اغلب متعلق به یهودیان و مسیحیان نخستینی است که در این بخش‌ها زندگی می‌کرده‌اند و به دلیل کهن و دست‌نخورده‌بودن در کانون توجه دانشمندان قرار گرفته‌اند.

مونتگمری وات عنوان «رافضه» را در چهار بخش مطرح می کند: 1. سنت فرقه نگاری؛ 2. معرفی متکلمان رافضه؛ 3. معنای اصطلاح «رافضه»؛ 4. رابطه رافضه و امامیه. وی پژوهش خود را بر دو اثر، یکی از اهل سنت، اشعری، و دیگری از شیعه امامیه، نوبختی، مبتنی کرده است. وی به صورت مقایسه ای مطالب دو کتاب را درباره فرقه های شیعی مطرح می کند و می کوشد به شکل تاریخی پیدایش و سیر تحول آن جریان ها را بکاود و ارتباط، شباهت ها و تفاوت های میان آنها را بررسی کند. به نظر وات، فرقه های شیعی وابسته به یک جنبش عام نبوده اند، اما شباهت هایی میانشان وجود دارد. مهم ترین مسئله ای که نویسنده بدان پرداخته چگونگی به امامت رسیدن رهبران شیعیان بوده است. وی با مطالعه فعالیت های سیاسی جریان های مختلف شیعی و ارتباط آنها با بدنه سیاسی حاکم عباسی، در جست وجوی اهداف سیاسی شیعیان بوده است. البته از نویسنده انتظار می رفت که به خاستگاه، مفهوم و سیر تطور معنای این واژه توجه کند، اما در این خصوص کار چندانی صورت نگرفته است. افزون بر آن، کاستی هایی دیده می شود. همچنین، دیدگاه های نادرستی به امامیه نسبت می دهد که نیازمند نقد است. از این رو توضیحات لازم و نقد محتوایی مطالب نویسنده در پاورقی ها بیان شده، و متن مقاله صرفا حاوی عبارات نویسنده است. در انتها نیز نقد روشی مقاله حاضر صورت گرفته است.

در این مقاله مفهوم «مهر انبیا» یا به عبارت دیگر مفهوم خاتم النبی بودن مانی بررسی شده است. نویسنده در پی آن است تا تفاوت میان مفهوم «مهر انبیا»ی مانی و «خاتم النبی» بودن حضرت محمد (ص) را نشان دهد. وی در ابتدای مقاله نشان می دهد که نویسندگان مسلمان در کتاب های خود گفته اند مانی ادعا کرده که «خاتم النبیین» است، اما در ادامه مقاله و با بررسی ریشه ها و شواهد اصطلاح «مهر» در متون مانوی، گنوسی و مسیحی یهودی نشان می دهد که منظور مانی به هیچ وجه مفهوم «خاتم النبیین»، آن گونه که در اسلام مطرح شده، نبوده است. مانی خود را رسول و تجلی عیسی مسیح خوانده بود و برای رسولان هم جایگاه والایی قایل بود و هرگز خود را «نبی» نمی نامید. در متون ایرانی نیز، مانی همیشه فریستگ یا فرستاده روشن نامیده شده است.

جستار پیش رو از بنیادی‌ترین مفهوم در آموزه‌های آیین بودا، یعنی مفهوم «رستگاری»، سخن می‌گوید. رستگاری، رستن از وهم و نادانی مربوط به «تهیت» یا «چنینی» چیزها و وقایعی است که آبستن رنج است و مولودش تشویش‌های پیاپی و همیشگی انسان‌ها است. تجلی و نمود جامع و کامل تاکید مهایانه بر جست‌وجوی روشن‌شدگی با همدیگر همراه با همه همنوعان (کرونا/ غمخوارگی) را می‌توان در آیین بودای پاک‌بوم و تلاش رهبرانش، هونن و شین‌ران، در یافتن درمه‌ای مناسب برای نجات تمامی انسان‌ها، با ایمان به سوگند آمیتا و تعهدش به تولد دوباره مومنانش در سرزمین پاک‌بوم و دست‌یابی به نیروانه در این دنیا و بدون ترک زندگی و انزواطلبی دید.