نشریه هفت آسمان
پیاپی 85 (پاییز و زمستان 1402)

امامان شیعه از جایگاه والایی نزد مسلمانان در دو قرن اولیه اسلام برخوردار بوده اند. درک درست و منطقی از نوع رابطه امامان با اصحاب خود که نقش اساسی در انتقال کلمات و سخنان امامان شیعه برای نسل های بعدی را عهده دار بودند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به این تعاملات نمی توان فقط با نگاه مثبت دقت کرد، بلکه سوال مهم در این گونه بررسی ها این است که آیا در انبوه مراوده هایی که میان اصحاب و امامان رخ داده است، افراد یا گروهی با وجود اینکه خود را از مریدان و ارادتمندان آن حضرات قرار می دادند، با اقوال و افکار امامان مخالفت کردند؟ درحقیقت این نوشتار برای پاسخ گویی به این پرسش با روش پژوهش میان منابع روایی و تاریخی با رویکرد تحلیل علمی به سامان رسیده است. درنهایت نتیجه گرفته شده است همان گونه که میان اصحاب و یاران اهل بیت (ع) مریدان و جان نثارانی وجود داشتند که امتثال کاملی از امامان داشتند، عده ای نیز با آموزه های آن حضرات مخالفت می کردند و نظراتی متفاوت ارایه می دادند

فلسفه علوم عهده دار پاسخ گویی به پرسش های بیرونی پیرامون دانش های مختلف است. تاریخ نیز مانند سایر علوم دارای فلسفه است که با بهره مندی از داده های فلسفی (روش ها، مفاهیم و...) جوانب مختلف آن را بررسی می کند. البته تاریخ افزون بر فلسفه علم تاریخ، فلسفه نظری هم دارد که یکی از مباحث مهم فلسفه نظری تاریخ، عوامل محرک تاریخ است و از مباحث محوری و بحث برانگیز میان اندیشمندان این رشته است. بررسی دیدگاه بزرگانی که در این باره نگاشته اند و به پیشبرد دانش فلسفه نظری تاریخ کمک کرده اند، اهمیت دارد. میان متفکران معاصر، محمدتقی جعفری کاوش های ارزشمندی داشته است که طرح نظریه ایشان می تواند برای محققان فلسفه نظری تاریخ راهگشا باشد. پژوهش حاضر از میان آثار متنوع محمدتقی جعفری در حوزه تاریخ با هدف روشن شدن عوامل محرک تاریخ از دیدگاه او، برجسته کردن تفاوت شان درباره دیدگاه های رایج و استفاده از روش کتابخانه ای، بررسی آثار منتشرشده، تحلیل و توصیف آن به این نتیجه رسیده است که سه عامل خدا، انسان و واقعیات مفید در نظر ایشان عوامل محرک تاریخ است.

منابع تاریخی و فرقه شناختی جهان اسلام نشان می دهند امت اسلامی بعد از درگذشت رسول خدا (ص)، دچار تفرقه بسیاری شد؛ درنتیجه آسیب های بسیاری دید و دچار انحطاط شد. این نوشتار در پی بررسی فرقه گرایی از دیدگاه قرآن کریم است و نگاه قرآن به فرقه گرایی و پیامدهای آن را استنباط و عرضه می کند؛ از این رو نخست آیات ناظر به موضوع تفرق و وحدت را بازشماری و سپس گونه شناسی کرده است. این آیات را می توان در هشت گروه قرار داد: آیات ناظر به مذمت فرقه گرایی، اعتصام به حبل الله، نهی از نزاع و اختلاف، تبیین ماهیت واقعی فرقه گرایی، اهمیت وحدت، عوامل ایجاد تفرقه و فرقه گرایی، راهکارهای حفظ وحدت و دوری از تفرقه، پیامدهای سوء فرقه گرایی. نتیجه عمده این جستار، دعوت مسلمانان به بازگشت به دیدگاه امت گرایی قرآن و نفی رویکرد فرقه گرایانه بر اساس تعالیم توحیدی قرآن است. نتیجه این بازگشت می تواند به اعتلای تمدن اسلامی، حل مشکلات اساسی و برچیده شدن مصایب بسیار جهان اسلام بینجامد.

«اجتهاد» راه و روشی در علم اصول است که برای استنباط در احکام و فروع دین به کار می رود. اجتهاد در لغت به معنای سعی و کوشش و در اصطلاح، استنباط حکم فرعی از ادله شرعی و عقلی است. استنباط و مستنبط هر کدام دارای شرایط و وظایفی است. مجتهد با به کارگیری قوه و قدرت استنباط، حکم موضوعی را از مدارک آن به دست می آورد. بنابراین احکام واضح و روشن مثل وجوب نماز و روزه در دایره اجتهاد قرار نمی گیرد، بلکه باید پذیرفته شود. همچنین بررسی تحلیلی و مقایسه مسیله اجتهاد با تمام شرایط و ویژگی هایش از جمله موضوعاتی است که میان وهابیت اطلاعات دسته بندی شده ای درباره اش وجود ندارد؛ بنابراین برخی محققان معتقدند علمای وهابی اعتقادی به اجتهاد ندارند. اما به اعتقاد ما، علمای سلفی و وهابی هم دارای مبانی (هرچند جسته و گریخته) اجتهادی هستند. در این نوشتار افزون بر تعریف لغوی و اصطلاحی «اجتهاد» و بیان سیره کلی علمای شاخص وهابیت در بحث اجتهاد، کوشیده شده است از باب نمونه مباحث اجتهاد ابن عثیمین از علمای وهابیت با مباحث اجتهاد سیدعلی نقی حیدری از علمای امامیه، بررسی و مقایسه شود.

محورهای اصلی اعلامیه مشترک واتیکان و الازهر که در سال 2019 با عنوان «سند برادری انسانی» به امضای طرفین رسید، عبارت اند از: نقش ادیان در برقراری صلح و عدالت، احترام به انسان در پرتو ایمان به خدا، لزوم همدردی و مهرورزی خداباوران با همگان، فرهنگ گفتگو و هم زیستی مسالمت آمیز، تقویت ارزش های دینی و آزادی، شکایت از پسرفت های فکری و اخلاقی ضمن اعتراف به پیشرفت های مادی، گله از بیداد و جنگ، آرزوی صلح و دادورزی و همچنین اهمیت حقوق قربانیان و مستضعفان و اقلیت ها و زنان و کودکان. اما بی گمان افزون بر انگیزه های الهی و انسانی، طرفین ملاحظات دیگری هم داشته اند؛ از یک سو واتیکان، الازهر را بهترین نماینده اسلام سنی می داند و از طریق رابطه گرم با او، نزد هم تمدنی های غربی خود که از جانب مسلمانان نگران اند و بسیار مایل اند کسی را داشته باشند که زبان مسلمانان را بفهمد و بتواند با آنان ارتباط واقعی برقرار کند، اعتبار می جوید. از دیگر سو چون غربیان در ارتباط با غیرغربیان، واتیکان را بخشی لازم الاحترام از تمدن خویش برمی شمرند، ارتباط گرم دیگرانی مانند الازهر را با واتیکان نشانه احترام آن دیگران به فرهنگ و تمدن و ارزش های خویش می دانند و این برای آن دیگران نزد غربیان احترام می آفریند.

ژان بودن، فیلسوف و حقوقدان مشهور فرانسوی در قرن شانزدهم است. ماهیت دقیق عقاید دینی وی به دشواری قابل تشخیص است؛ اما بر اساس آثار وی و شواهد موجود می توان گفت وی با وجود دفاع از کلیسای کاتولیک و انتساب خود به آن، انتقاداتی را بر بعضی آداب و رسوم مذهبی اقتدار پاپی و... داشته است. جستار حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای، اسنادی و تحلیل محتواست. هدف در این پژوهش، بررسی دیدگاه های ژان بودن درباره دین است. وی از تکثر عقاید بیزار بود و وجود یک دین را در برابر وجود دین های متکثر ترجیح می داد؛ زیرا به وحدت معتقد بود. او گفتگوی ادیانی و زمینه مشترک ادیان را فراهم کرد. به دین طبیعی در تقابل با دین وحیانی باور داشت؛ درنتیجه دینی که او به آن باور داشت و آن را برای همگان در دسترس می دانست، دین حقیقی بود. دین حقیقی را روی آوردن خالصانه روح به سوی خدای متعال می دانست. با وجود تکثر موجود در طبیعت، بر اساس هماهنگی طبیعت کوشید همان الگو را برای هماهنگی و سازش و مدارای کل جهان در نظر بگیرد که مدارای دینی یکی از آنهاست.