نشریه سیاست و روابط بین الملل
سال دوم شماره 2 (پیاپی 4، پاییز و زمستان 1397)

یکی از دیرپاترین بحران های خاورمیانه سیاست منازعه در مناسبات ایران و امریکا طی چهار دهه گذشته است. در طول تاریخ روابط دو کشور عوامل گوناگونی بر چگونگی این روابط تاثیر گذار بوده و متاثر از شرایط داخلی، خارجی و بین المللی شکل گرفته اند. جهت دستیابی به نقشه راه مطلوب در روابط دو کشور بررسی ابعاد مختلف این عوامل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین سوال اصلی این پژوهش شناسایی و بررسی عوامل موثر بر مناسبات ایران و امریکا است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و پرسش نامه ای و روش گردآوری داده ها کتابخانه ای می باشد. براساس یافته های پژوهش تاثیر عوامل تاریخی به عنوان یکی از عوامل موثر شناسایی و مورد بررسی قرار می گیرد. در حوزه عوامل جغرافیایی به مباحث مرتبط با اهمیت و جایگاه جغرافیایی ایران و نقش ایران در حل و فصل منازعات منطقه ای پرداخته شده است. سومین حوزه مورد بررسی نقش عوامل نظری است که در این بخش به نقش موضوع تروریسم، حقوق بشر و تضادهای ایدیولوژیک در شکل دهی به روابط دو کشور اشاره می شود. در حوزه عوامل بین المللی نقش تعاملات ایران با سایر کشورها در قالب آینده نظام بین الملل و نقش کشورهای مزاحم قرار گرفته اند و در نقطه مقابل نهادهای رسمی و غیررسمی داخلی دو کشور نیز در شکل دهی به سیاست خارجی موثر هستند. نقش عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دو حوزه دیگر مورد بررسی هستند و در پایان به حوزه توانمندی هسته ای و برنامه موشکی ایران پرداخته شده است.

نظام بین الملل و پویش های گوناگون روابط بین الملل از یک سو در تلاش برای تولید نظم و ساختاری نوین می باشد تا ضمن همسویی با منطق مسلط سیاسی- اقتصادی بین الملل، چارچوب سیاسی-حقوقی پایداری را هژمون نماید. از سوی دیگر، ظهور گروه های غیر حکومتی به ویژه تولید شبکه ها و قطب های تروریستی که در تلاش برای ریزش نظم مسلط بین الملل و چینش نظمی نوین و یا آنارشی بین المللی می باشند، تهدیدات گوناگونی را در سطوح مختلف به بار آورده است. در این پیوند، شبکه های تروریسم قدیم و جدید بین الملل، سپهر ژیوپلیتیک جهانی و منطقه ای را ناپایدار ساخته است و توسعه ی ابعاد مختلف امنیت را به یک گروگان تبدیل کرده است. اهتمام پژوهش حاضر این است که ضمن شناسایی شبکه های تولید تروریسم، مکانیسم های مدیریت تروریسم بین الملل را تبیین نماید. مهندسی سیاسی، مکانیسم های نهادی، ساختاری و ابزاری در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی از یک سو و دیپلماسی چندجانبه ی مدیریت، حاکمیت پاسخگو و تلفیق استراتژی های نرم افزاری و سخت افزاری از سوی دیگر، قابلیت مدیریت و مقابله با فعالیت های تروریستی را دارا می باشد. این پژوهش با استفاده از روش شناسی مدیریت تطبیقی و استراتژیک و تیوری چانه زنی و ایتلاف، به آزمون فرضیه خواهد پرداخت.

بیوتروریسم ، به هرگونه اقدام وحشت زا و آسیب رسان گفته می شود که با استفاده از آزادسازی یا انتشار عمدی عوامل بیولوژیک شدیدا بیماری زا ، شامل انواعی از میکروارگانیسم ها و یا سموم بیولوژیک انجام می پذیرد . به کارگیری این عوامل بیولوژیک مخرب ممکن است در قالب جنگ افزارهای نظامی همچون : بمب ، موشک ، حشره وغیره انجام شود . به هرنوع وسیله ای از این قبیل که به منظور انتشار عمدی ارگانیسم های مولد بیماری یا فرآورده های بیولوژیک با هدف آسیب و کشتار به کار برده می شود ، جنگ افزار بیولوژیک گفته می شود و معمولا به عنوان بخشی از سلاح های کشتار جمعی شناخته می گردد . با شروع درگیری یمن با عربستان و هم پیمانانش در 25 مارس 2015 پس از حمله ی تروریست های تکفیری به مرکز کشت باکتریایی استان تعز و یافتن یک نوع باکتری مولد وبا در 50 منبع آب شهر هاییتی و مرگ دسته جمعی هزاران نفر دراین شهر واشاعه ی آن در کل یمن بسیاری از محافل رسانه ای و سیاسی و فعالان حقوق بشری در جهان، شیوع وبا دریمن را جنگ بیولوژیک عربستان سعودی در این کشور می دانند . بر اساس ماده ی 23 و24 معاهده ی 1907 لاهه و بند 2 ماده ی 35 پروتکل1977منع قانون استفاده از سلاح های بیوتروریستی و بند 20 ،2 و1 ماده ی 8 اساسنامه ی دیوان کیفری بین المللی با موضوع منع استفاده از سلاح های نامتعارف در مخاصمات بین المللی و کنوانسیون منع استفاده از سلاح های بیولوژیک1972 و موافقتنامه ی 1925 ژنو و کنوانسیون منع توسعه ، تولید وانباشت سلاح های زیستی 1972 و از منظر حقوق بشردوستانه ی بین المللی و قاعده ی حفظ نظم بین المللی ،اقدام عربستان و متحدانش با روش توصیفی _ تحلیلی و از منظر حقوق بین الملل بررسی می شود .

با توجه به اهمیت روزافزون فرهنگ در روابط بین الملل و تاثیر گذاری این مولفه در کشورهای مختلف و بویژه اثربخشی فرهنگی ایران و ترکیه در آسیای مرکزی از جمله زبان،تاریخ،دین و اشتراکات فرهنگی دیگر، نگارنده با چارچوب نظری قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی و روش پژوهشی توصیفی-تحلیلی با رویکرد مقایسه ای به این پرسش اساسی پرداخته است که عملکرد دیپلماسی فرهنگی ایران و ترکیه در منطقه آسیای مرکزی طی سالهای 1991-2014 از چه وجوه همسان/ ناهمسانی در الگوی ساختاری و الگوی اجرایی برخوردار بوده است؟ فرضیه آن که به نظر میرسد با توجه به همسانی/ناهمسانی الگوی ساختاری و الگوی اجرایی دیپلماسی فرهنگی دو کشور ایران و ترکیه،شباهت/تفاوت هایی در کاربرد ابزارهای دیپلماسی فرهنگی دو کشورهمچون ابزارهای رسانه ای ، آموزش زبان ملی، نمایشگاه های فرهنگی و تصویرسازی مثبت وجهه ملی در آسیای مرکزی وجود دارد.یافته های پژوهش علیرغم همانندیها و ناهمانندیهای دیپلماسی فرهنگی ایران و ترکیه در کشورهای آسیای مرکزی، به عملکرد اثربخش دیپلماسی فرهنگی ایران در تاجیکستان و همچنین موفقیت نسبی ترکیه در قزاقستان اشاره دارد. چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر نظریه قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی می باشد.

با به قدرت رسیدن اسلام گرایان ترکیه در سال 2002 و پیروزی حزب عدالت و توسعه، الگویی از سیاست گذاری خارجی توسط رهبران سیاسی این کشور تحت عنوان رویکرد پساکمالیستی شکل گرفت. تصمیم گیران حزب عدالت و توسعه در سایه رویکرد پساکمالیستی یک سیاست خارجی عمل گرایانه و چندجانبه از گزینه های مختلف تصمیم گیری و جهت گیری های موقعیتی برای رسیدن به اهداف ملی، منطقه ای و بین المللی خود بهره برده اند. مولفه های حاکم بر این سیاست گذاری به صفر رساندن مشکلات با همسایگان از یک سو، و تلاش برای ارایه چهره ای جدید از ترکیه مسلمان به عنوان الگوی دموکراسی، آزادی و حقوق بشر در خاورمیانه و دیگر مناطق پیرامونی این کشور بود. پرسش اصلی مقاله با توجه تغییر رویکرد حزب عدات و توسعه پس از سال 2002 این گونه مطرح می شود که اصولا جهت گیری راهبردی سیاست خارجی دولت ترکیه در دوران موسوم به پساکمالیستی و خصوصا بعد از پیروزی حزب عدالت و توسعه در منطقه متاثر از چه عواملی است؟ در این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده و برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای بهره گرفته شده است. نتایج و دستاوردهای این پژوهش براساس نظریه سازه انگاری نشان می دهد که عوامل تاثیرگذار در شیفت پارادایمی سیاست خارجی ترکیه در منطقه به دو دسته عوامل مادی و غیرمادی داخلی و خارجی قابل تقسیم بندی است: عامل مادی داخلی تحت عنوان رشد جامعه مدنی و بورژوازی جدید آناتولیایی و عوامل مادی خارجی خود به دو عامل الف) چشم انداز در حال تغییر خاورمیانه، ب) تنش های مداوم در همسایگی ترکیه تقسیم بندی می شود. مهم ترین عامل داخلی غیرمادی تاثیرگذار در شیفت پارادایمی سیاست خارجی پساکمالیست ها «هنجارهای نخبگان پساکمالیست» مانند داوود اوغلو، اردوغان می باشد. همچنین عامل غیرمادی خارجی تاثیرگذار در این شیفت پارادایمی را نیز می توان «تاثیر ضوابط کپنهاگ» دانست.

دیپلماسی علمی مفهومی است که در قرن بیست و یکم، به سبب پیشرفت های فناورانه در حوزه های مختلف دانش بشری مطرح شده و بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. به طور کلی این مفهوم به همکاری های علمی دولت ها و ملت ها، به منظور رسیدگی و حل و فصل چالش های مشترک مربوط است. امروزه دیپلماسی علمی به عنوان ابزاری مناسب جهت ایجاد ارتباط میان ملت ها و دستیابی به منافع مشترک مورد توجه قرار می گیرد. منطقه ی آسیای مرکزی که شامل 5 کشور است، هم به سبب مجاورت جغرافیایی و هم به واسطه ی پیوندهای تاریخی با ایران از اهمیت قابل توجهی برای ایران برخوردار است. در بیش از دو دهه از استقلال این کشورها تاکنون، فضای جدیدی از نظر ارتباطات و تعامل بر این منطقه حاکم شده که برای جمهوری اسلامی ایران نیز دارای اهمیت است. یکی از مسایلی که جمهوری های بازمانده از فروپاشی اتحاد شوروی و از جمله آسیای مرکزی، در دوره ی پس از فروپاشی با آن روبه رو شدند، ضعف دانش و فناوری تخصصی در حوزه های مختلف و همچنین کمبود نیروهای متخصص در این حوزه ها بود که دلیل آن وابستگی به مرکز اتحاد (روسیه) بود. پیشرفت های ایران در عرصه ی علم و فناوری، مورد تایید و شناسایی بین المللی قرار گرفته و می توان این مولفه را به عنوان قدرت نرم ایران در روابط با کشورهای آسیای مرکزی مورد استفاده قرار داد. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬سوال پژوهش حاضر این است که فرصت ها و چالش های ایران در استفاده از ابزار دیپلماسی علمی در روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی چیست؟ برای پاسخ به پرسش اصلی، فرضیه ی نویسندگان این است که عواملی مانند ضعف علمی و فناوری این کشورها پس از اتحاد شوروی و رویکرد مثبت این کشورها به روابط با ایران، زمینه ی مساعدی برای استفاده ی ایران از دیپلماسی عمومی در مورد این کشورها فراهم کرده است. روش گردآوری داده های این پژوهش، توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی بوده است.

این پژوهش درصدد بررسی راهبرد دفاعی ج.ا.ایران از منظر اندیشه های دفاعی آیت الله خامنه ای با استفاده از چارچوب نظری ریالیسم تدافعی می باشد. غرب، اهداف دفاعی ج.ا.ایران را در جهت افزایش نسبی قدرت در خاورمیانه می داند، درحالیکه نویسندگان پژوهش حاضر براین نظر هستند که اندیشه دفاعی آیت الله خامنه ای، بویژه راهبرد دفاع آینده نگر در جهت افزایش امنیت نسبی کشور می باشد، و در پی پاسخ به این پرسش هستند که؛ راهبرد دفاع آینده نگر در اندیشه های دفاعی آیت الله خامنه ای بر چه مولفه های راهبردی استوار می باشد؟ هدف اصلی نویسندگان پرداختن به مبانی، مفاهیم، مولفه ها، گونه شناسی و جایگاه راهبرد دفاع آینده نگر در اندیشه دفاعی معظم له می باشد. یافته های این پزوهش نشان می دهد که؛ آیت الله خامنه ای این راهبرد دفاعی را از طریق گفتمان سازی و دیپلماسی دفاعی برای عرصه های سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مطرح نموده است، و این استراتژی متناسب با پیچیدگی ها و تنوع عرصه های تهاجم دشمنان، و با توجه به شرایط سیاسی-امنیتی منطقه، درپی تغییرات در صف بندی ها و تحولات منطقه ای و فرامنطقه ای مطرح گردید و در پایان نیز راهبرد دفاع آینده نگر با استراتژی جنگ پیش دستانه (جنگ افغانستان) و پیش گیرانه (جنگ عراق) مورد مقایسه قرار می گیرد. پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی می باشد و داده ها و منابع آن به روش کتابخانه ای گرد آوری شده است