فصلنامه ره آورد نور
سال نوزدهم شماره 72 (پیاپی 89، پاییز 1399)

انجمن علمی مطالعات فضای مجازی حوزه علمیه، یکی از انجمن های علمی بیست گانه منتسب به حوزه علمیه است که به تازگی کار خود را شروع کرده است. امروزه، با پیشرفت هایی که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات صورت گرفته، موضوع کارکرد فضای مجازی، جایگاه و اهمیت ویژه ای یافته است که نمی توان نقش آن را در تبلیغ و شناساندن دین و ارتقاء آموزه های دینی، نادیده گرفت. از طرف دیگر، حوزه علمیه، مهم ترین نهاد متفکل تبیین، تبلیغ، صیانت و دفاع از آموزه های دینی است. انجمن علمی مطالعات فضای مجازی، می تواند گفتمان علمی حوزوی و دینی در خصوص مباحث فضای مجازی را دنبال کند و فعالیت های درحال انجام در حوزه فضای مجازی را با نگرش های دینی تطبیق دهد. آنچه از نظر شما می گذرد، گزارشی است اجمالی از تشکیل انجمن علمی مطالعات فضای مجازی حوزه علمیه که امید است مورد استفاده خوانندگان و علاقه مندان قرار گیرد.

اشاره: اولین همایش ملی «هوش مصنوعی و علوم اسلامی» به منظور هم‌افزایی و تبیین بیشتر اهداف و توانایی‌ها، در چهارم آبان 1399 در شهر مقدس قم برگزار شد تا با گردهمایی صاحب‌نظران علوم حوزوی و دانشگاهی، علاوه بر شناخت ظرفیت‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها، زمینه‌های هرچه بهتر این خیزش محقق شود.
هوش مصنوعی، به عملکرد سیستم‌هایی گفته می‌شود که در شرایط محیطی خاص می‌توانند تصمیم‌گیری صحیح داشته باشند و واکنش‌هایی مشابه رفتارهای هوشمند انسانی از خود نشان دهند؛ به عبارت دیگر، فرآیندهای هوشمند انسانی، نظیر شبیه‌سازی فرآیندهای تفکری و شیوه‌های استدلالی انسانی و پاسخ موفق به آنها و یادگیری و توانایی کسب دانش و استدلال برای حل مسایل، توسط ماشین انجام می‌شود.
هوش مصنوعی کمک می‌کند فرآیندی که توسط انسان در مدت چند ساعت یا چند روز، آن هم با درصد بالای خطا صورت می‌‌گیرد، در چند ثانیه و با دقت بالا تحقق یابد. بنابراین، هوش مصنوعی می‌تواند در زندگی انسان کاربردهای بسیاری داشته باشد.
نظر به پیشرفت‌های گسترده هوش مصنوعی، می‌توان از آن در حل برخی از مسایل دشوار یا پرهزینه در علوم اسلامی نیز بهره گرفت و با صرفه‌جویی در وقت و همچنین افزایش دقت، گام بلندی در جهت پیشرفت این علوم برداشت. به‌علاوه، با به‌کارگیری ابزار قدرتمندی همچون هوش مصنوعی توسط محققان، دریچه‌های تازه‌ای از مسایل جدید علمی گشوده خواهد شد.
گستردگی موضوعات، مبانی و اطلاعات متعدد، عدم امکان عملی توجه همه‌جانبه به تمام علوم دینی در یک لحظه، ضرورت جست‌وجوی عمیق و دقیق و هوشمند در میان کتاب‌ها و...، از مواردی هستند که به‌روشنی، بر ضرورت توجه به حضور هوش مصنوعی در مسیر استنباط علوم اسلامی حکم می‌کنند.
ازاین‌رو، حوزه علمیه برای پاسخگویی و نقش آفرینی در چشم انداز جمهوری اسلامی ایران و بازآفرینی تمدن اسلامی، نیازمند ورود به عرصه‌های دینی و به‌ویژه عرصه فقهی از طریق ابزارها و امکانات جدید حوزه‌های مربوط به هوش مصنوعی است.
در ادامه، «ضرورت کاربست هوش مصنوعی در علوم اسلامی» در گفت‌وگو با جناب حجت الاسلام والمسلمین بهرامی، ریاست مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و نایب‌رییس شورای سیاست گذاری همایش هوش مصنوعی به بحث گذاشته شده است.

همه گیری فضای مجازی، مفاهیم بسیاری را در زندگی بشر دست خوش تغییر نموده است؛ در حوزه تبلیغ دینی، یکی از پربحث ترین مفاهیم، تبلیغ دینی در فضای مجازی است. مقام معظم رهبری، به عنوان راهبر جامعه اسلامی در مواجهه با مسایل کلان انقلاب و اسلام، با توجه ویژه به این مسئله در طول سالیان متمادی، رهنمودهای حکیمانه ای را در این خصوص بیان فرموده اند که بازخوانی، تدوین و دسته بندی این سخنان می تواند دست مایه ارزشمندی برای علاقه مندان به حضور در این فضا باشد.
در سند حاضر، با روش مطالعه کتابخانه ای ابتدا کلیه فرمایش‌های ایشان که به موضوع تبلیغ، فضای مجازی و تبلیغ مجازی مرتبط بوده، جمع آوری شده و سپس، با پالایش مواردی که ارتباط کمتری با موضوع داشته اند و کنارگذاشتن موارد تکراری، فیش های به‌دست آمده دسته بندی گردید. در گام پایانی نیز با کنار هم قراردادن فیش ها، مفاهیم قابل برداشت از این سخنان استخراج شد و با توجه به ظرفیت محدود این نوشته، بخش مختصری از فرمایش‌های ایشان به عنوان شاهد و راهنما ارایه گردید.

محتوای دینی، به سبب انگیزه‌های گوناگون که برای اقبال به آن است، مخاطب‌های فراوانی دارد. ازاین‌رو، اهتمام به محتوای دینی در فضای مجازی و افزایش کمی و کیفی آن، از جهاتی بسیار اهمیت دارد. در این میان، محتواهایی که برای مخاطبان عمومی عرضه می‌شوند، به دلیل طیف خاص آنها و نوع استفاده ایشان از آن محتواها، بیشتر در کانون توجه قرار دارد. در این مقاله، به بررسی وضعیت کمی و کیفی محتوای دینی در فضای مجازی با محوریت مخاطبان عمومی پرداخته خواهد شد.

www.hawzah.net
اشاره: گروه فرهنگ دینی و تبلیغ، در معاونت پژوهش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی فعالیت می‌کند. عمده فعالیت‌ها و محصولات این مرکز، برای متخصصان و پژوهشگران علوم اسلامی و انسانی شکل می‌گیرد. در گروه فرهنگ و تبلیغ، فعالیت‌ها معطوف به مخاطبان عمومی است و در نتیجه، سطح محتواها و فعالیت‌ها نیز متناسب با همین مخاطب، مورد نظر و توجه قرار می‌گیرد. در ادامه، گفت‌گویی با حجت‌الاسلام والمسلمین احمد اکبری، مدیر گروه فرهنگ و تبلیغ مرکز نور را از نظر می‌گذرانیم.

در حوزه مسایل اعتقادی، تبلیغ دینی و ارشاد مردم در صورتی اثرگذار است که رابطه مردم و روحانیت به شکل مطلوب برقرار باشد و مردم، همچنان به شنیدن آموزه‌های دینی از زبان روحانیت علاقه داشته باشند. در قرن معاصر، رابطه مردم و روحانیت در حوزه تبلیغ دینی فراز و فرودهایی را تجربه کرده است. با توجه به گسترش ابزارهای رسانه‌ای و تغییر سبک زندگی، ارتباط بین مردم و روحانیت، در حال فاصله گرفتن از شیوه سنتی و کم‌رنگ شدن است؛ هرچند عوامل دیگری نیز در این کم‌رنگی دخیل هستند.
این پژوهش، در صدد شناسایی آسیب‌های ارتباط مردم و روحانیت در زمینه تبلیغ دین، و ارایه راهکارهای مناسب در جهت ترمیم و تعمیق این ارتباط است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، تجربیات مبلغان و صاحب‌نظران این بخش را مورد بررسی قرار داده است. ضعف عملکرد، عدم توجه به نیازهای مخاطب، استفاده نکردن از ابزارهای جدید، نبود برنامه‌ریزی و توجه نهادهای سیاست‌گذار، و نیز تغییر در سبک زندگی مردم، از جمله عوامل کم‌رنگ شدن ارتباط مردم و روحانیت است.

اشاره: در جهان امروزی، تعداد کاربران فضای مجازی پیوسته در حال افزایش است. این فضا به دلیل گستردگی‌ای که دارد، می‌تواند محل خوبی برای اطلاع‌رسانی، تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی باشد. ظرفیت فضای مجازی، با وجود تهدیدها و الزاماتی که دارد، فرصت مغتنمی را برای مبلغان دینی و اصحاب فرهنگ و اندیشه فراهم نموده است که می‌توانند از این رهگذر، آموزه‌ها و تعالیم اصیل دینی را بر اساس سطح و نیاز مخاطبان ارایه نمایند. ضرورت حضور مبلغان حوزوی در این فضا، بر کسی پوشیده نیست. این مسیله، به‌ویژه در در ایام گسترش و شیوع بیماری کرونا، بیشتر احساس می‌شود. به همین مناسبت، در گفت‌وگویی اختصاصی با مبلغ بین‌المللی، آقای سهیل اسعد، به موضوع «ظرفیت‌های تبلیغ دینی در فضای مجازی» پرداخته‌ایم.

با فراگیر شدن اینترنت و به دنبال آن، شکل‌گیری مفاهیم جدیدی همچون واقعیت مجازی و فضای سایبری، تغییر و تحولات فراوانی در جوامع بشری ایجاد شد و افراد جامعه با دنیای جدیدی روبه‌رو شدند که از آن به «عصر فناوری» تعبیر می‌شود.
این مسیله، با ظهور شبکه‌های اجتماعی و توسعه و گسترش آنها به ‌عنوان بزرگ‌ترین نوآوری و دستاورد بشر در حوزه فناوری، شکل تازه‌ای به خود گرفت و باعث ایجاد تحولات فراوان و چشمگیری در حوزه‌های مختلف: اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و به‌وجودآمدن فرصت‌ها و چالش‌های فراوانی در جوامع بشری شد.
امروزه، شبکه‌های اجتماعی، به دلیل سادگی و بهره‌گیری گسترده از قابلیت‌ها و امکانات تعاملی، مورد توجه و استقبال اکثر افراد جامعه قرار گرفته و عرصه جدیدی را در ارتباطات بشری و برآورده کردن نیازهای اقشار مختلف جامعه فراهم کرده‌اند.
در این نوشتار، با نگاهی گذرا به شبکه‌های اجتماعی و ضرورت فعالیت در آنها، به راهکارها و اصول موفقیت در این بستر محبوب ارتباطی پرداخته شده است تا فعالان فرهنگی با به‌کاربردن راهکارهای ذکرشده و حضور گسترده و مستمر در شبکه‌های اجتماعی، زمینه را برای اشاعه ارزش‌های دینی و ملی و مقابله با آسیب‌های فضای مجازی فراهم نمایند.

اشاره: وقتی سخن از عرصه «فرهنگ و تبلیغ دینی» به میان می‌آید، معمولا نگاه‌ها معطوف به مخاطبان و کاربران عمومی است. بدیهی است که بخش بزرگی از مخاطب‌های این عرصه را افراد غیرمتخصص تشکیل می‌دهند. به همین جهت، مراکز و نهادهای متولی امر دین و فرهنگ، بسته به گستره وظایف خویش، ملزم به ارایه محتواهایی مفید و مناسب برای عامه مردم نیز هستند.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، این مهم را از نظر دور نداشته و ضمن تولید محصولات تخصصی وبی و ویندوزی در حوزه‌های مختلف علوم و معارف اسلامی، شمار قابل توجهی از نرم‌افزارهای خود را در همین راستا تهیه و تولید کرده است. برخی از این محصولات، مستقلا از آثار تولیدی مرکز نور به شمار می‌روند و بعضی دیگر، از جمله تولیدات سفارشی و مشارکتی نور می‌باشند و البته ما در این مختصر، در صدد شمارش همه آنها نیستیم و به معرفی مهم‌ترین آنها بسنده می‌کنیم.
گفتنی است که محصولات تخصصی و پژوهشی مرکز، مانند نرم‌افزار جامع الاحادیث و جامع تفاسیر نور و یا وبگاه جامع قرآنی و جامع الاحادیث، هرچند برای پژوهشگران و متخصصان حوزه تفسیر و حدیث سامان یافته، اما در آنها محتواهای عمومی نیز جهت استفاده سایر مخاطبان در نظر گرفته شده است؛ محتوا‌هایی همچون: ترجمه آیات، تفاسیر عامه‌پسند، ترتیل، تلاوت مجلسی، ترجمه و شرح احادیث، احکام شرعی، اخلاق اسلامی و یا زندگی‌نامه و سیره معصومان(ع).
همچنین، مرکز نور نرم‌افزارهای بسیاری را در زمینه مجموعه آثار شخصیت‌های بزرگ علمی و اسلامی تولید کرده که بیشتر جنبه تخصصی دارند و در این مقاله، صرفا به برخی از مهم‌ترین مواردی اشاره شده که جهت بهره‌مندی عموم نیز مفید هستند. شماری دیگر از تولیدات نور برای عموم مخاطبان، برنامه‌های اندرویدی است که پرداختن به آنها، مجالی دیگر می‌طلبد و در اینجا از ذکر آنها صرف نظر نموده‌ایم.
بنابراین، در این نوشتار، تعدادی از مهم‌ترین محصولات برخط و برون‌خط نور را که با حوزه تبلیغ و فرهنگ دینی مرتبط است و برای عموم مخاطبان نیز قابل استفاده می‌باشد، به‌اختصار معرفی می‌نماییم.

دین و فرهنگ، در زندگی انسان نقش مهمی را ایفا می‌کنند و از سوی دیگر، فناوری و ابزارهای فناورانه، می‌توانند دین و فرهنگ و انسانیت را نشانه روند. قراین موجود، بیانگر آن است که جوامع پیشرفته یا جوامعی که خود را در معرض فناوری افسارگسیخته قرار می‌دهند، بیشتر در مسیر جدایی از دین و فرهنگ واقع شده و از هویت حقیقی خویش جدا می‌شوند. از نگاهی دیگر، مزایا و منافع فناوری اطلاعات و ارتباطات بر کسی پوشیده نیست و چنانچه در زیر چتر انسانیت و دین و فرهنگ مدیریت شود، بسیار پرفایده و کارآمد خواهد بود. در این مقاله، تاثیر فناوری بر دین‌داری و فرهنگ مورد بررسی قرار گرفته است.

با پیشرفت فناوری اطلاعات و ضریب نفوذ اینترنت در جوامع، ناگهان شاهد ظهور شبکه های اجتماعی مجازی شدیم؛ به گونه ای که ارتباطات و گفت وگوی کاربران با یکدیگر، بسیار آسان گردید. به تناسب این تحول در عرصه فناوری، گام دوم نیز برداشته شد و با ارایه گوشی های هوشمند، ضریب نفوذ شبکه های اجتماعی سرعت گرفت. ظهور این تغییرات، آن قدر سریع بود که عقب ماندن نسلی نسبت به نسل بعدی، کاملا مشهود و عینی گردید. تلفن های هوشمند به صورت مداوم ارتقا پیدا می کردند و امکانات سخت افزاری و نرم افزاری بیشتری برای شبکه های اجتماعی فراهم می آوردند. به تناسب ارتقای سخت افزار، نرم افزارهای ارتباطی نیز بسیار سریع رشد کرده یا حذف می شوند. تقریبا همه ما شاهد جابه جایی میان چندین شبکه اجتماعی در طول پنج سال اخیر بوده ایم...