نشریه طبیعت ایران
سال ششم شماره 1 (پیاپی 26، فروردین و اردیبهشت 1400)

یکی از اقدامات اساسی که باید برای کنترل و کاهش تقاضا برای زمین از محیط های طبیعی صورت گیرد، شناخت این اکوسیستم ها و آشکارسازی ظرفیت ها، حساسیت ها و خط قرمزهای آن است. این شناخت و آشکارسازی در ظرفیت علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور وجود دارد که می تواند در این راستا به سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور پشتیبانی لازم را ارایه نماید. شناخت مردم، ساختار مدیریتی کشور و حتی بخش ها و دفاتر سازمان متولی حفاظت و مدیریت منابع طبیعی کشور در حد پیچیدگی این اکوسیستم ها نیست به طوری که نگاه عمومی به این عرصه های طبیعی، ذخیره زمین برای تامین نیاز پروژه های عمرانی و توسعه ای کشور است و به همین دلیل است که هم مردم و هم بخش های مختلف دولت، بدون کمترین لکنت زبان، هر وقت احساس نیاز کنند از منابع طبیعی تقاضای زمین می کنند و انتظار دارند به راحتی و در کمترین زمان ممکن این تقاضاها برآورده شود. این نوع نگاه حتی در بدنه قوه مقننه نیز حاکم است. برای اینکه این نوع طرز تفکر نسبت به منابع طبیعی کشور تغییر یافته و اصلاح شود باید تلاش کرد همگان شناخت کافی از حساسیت ها، پیچیدگی ها و عمق اهمیت و ارزش خدماتی که این اکوسیستم ها به انسان می دهند پیدا کنند. باید قبول کنیم آن طور که شاید و باید توسط بخش های مختلف موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و سایر مراکز علمی و دانشگاهی تلاش کافی صورت نگرفته است که بدانیم ضرورت حیاتی، پیچیدگی، عمق و تنوع خدمات محیط زیستی، فرآیندها و ظرفیت های این اکوسیستم ها به قدری بالا است که آنها را فدای تامین زمین برای سایر نیازهای انسان و یا خدمات ابتدایی همچون تامین منابع سلولزی چوب و علوفه نکنیم.

چالش های پیش روی صنعت چوب ازیک سو به تامین ماده اولیه از جنگل و از سوی دیگر به مقوله هایی ارتباط می یاید که در ساختار کلان اقتصادی مطرح می شود. مرور مستندات نشان می دهد که در ایران بخش صنعت با معضلات اساسی روبرو بوده که طبعا زیر مجموعه بخش صنعت چوب را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین برای حل اساسی مشکلات صنعت چوب ضرورت دارد شالوده های اقتصادی صنعت اصلاح گردد. از جمله مهمترین مسایل، کمبود سرمایه گذاری نسبت به ارزش افزوده در بخش صنعت بوده است به ویژه در بخش های انتقال فن آوری و ساخت تجهیزات و کالاهای سرمایه ای که زیرساخت توسعه صنعتی تلقی می گردد. سیاست های مالی و ارزی کلان کشور نیز موضوع مهم و بنیادین دیگر به شمار می رود. در خصوص چالش های فرا روی صنعت چوب نتایج مرور گزارش ها نشان می دهد که این بخش در سطح کلان اقتصاد کشور به عنوان یک بخش مزیت دار تلقی نمی گردد. احتمالا یکی از دلایل راهبرد متکی به منابع و ذخایر است که این تفکر را ایجاد کرده که چون کشور از ذخایر محدود جنگلی برخوردار بوده امکان توسعه قابل توجه این صنعت دور از ذهن است. اما ارزیابی داده های آماری نشان می دهد که در بخش هایی مانند چندسازه های چوبی و روکش های چندسازه فرصت هایی را برای توسعه این صنعت می توان دنبال کرد. همچنین زراعت چوب و استفاده از پسماندهای کشاورزی مناسب بادرنظر گرفتن مقدار و فاصله با واحد تولیدی گزینه ای محسوب می شود که از طریق آن می توان بخشی از کاستی ها را جبران کرد. بنابراین لازم است که متناسب با امکانات این بخش از صنعت، بازبینی هایی صورت پذیرد.

مجمع عمومی سازمان ملل متحد در یک مارس 2019 (دهم اسفند 1397)، دهه سوم قرن جاری (2030-2021) را دهه احیای اکوسیستم (UN Decade on Ecosystem Restoration) اعلام کرد (UNEA, 2019). این فراخوان به دلیل نیاز به سرعت بخشیدن به فعالیت های احیایی و بازسازی اکوسیستم های تخریب شده (Suding, 2011)، مبارزه با بحران گرمایش آب وهوا، افزایش امنیت غذایی، تامین آب تمیز و محافظت از تنوع زیستی در سطح جهانی شکل گرفت. متوقف کردن و معکوس نمودن روند تخریب اکوسیستم ها در طول 10 سال آینده و افزایش آگاهی در مورد نیاز به بازیابی اکوسیستم های طبیعی و مزایای بسیاری که این اکوسیستم ها برای بشریت به همراه دارند، ایده اصلی چالش احیای اکوسیستم سازمان ملل را تشکیل می دهد. این دهه، فراخوانی است برای محافظت و احیای اکوسیستم ها در سراسر جهان به نفع مردم و طبیعت، چرا که تنها در صورت سالم بودن اکوسیستم هاست که می توان معیشت جوامع را بهبود بخشید، با تغییرات آب وهوایی مقابله کرد و سقوط تنوع زیستی را متوقف نمود.

رویشگاه های ماندابی شامل دریاچه ها، رودخانه ها، چشمه سارها، جویبارها، آبشارها، جنگلها و چمنزارهای ماندابی هستند که در هر سرزمین با حضور دایمی آب در آن رویشگاه به وجود می آیند. حضور و جریان آب در این چرخه، خط قرمز ادامه حیات در کره زمین به حساب می آید (جلیلی، 1397). تالاب ها از جمله مولدترین محیط های جهان اند که با فراهم ساختن آب و قابلیت زادآوری اولیه، نقش مهمی در بقای گونه های بی شماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود و در نتیجه تنوع زیستی در دنیا ایفا می کنند.   این اکوسیستم ها از ارزش اقتصادی زیادی برخوردارند که از جمله آن ها می توان تامین آب، شیلات (بیش از دو سوم برداشت محصول ماهی جهان وابسته به سلامت مناطق تالابی است)، زراعت (از طریق حفظ آب و نگهداری مواد غذایی حاصل از دشت های غرقابی)، تولید چوب، منبع انرژی لجنی و گیاهی، چشم انداز تفریحی و گردشگری، پشتیبانی از تنوع گسترده حیات وحش و حفاظت میلیون ها نفر از عواقب فاجعه بار سیل ها، طوفان ها و امواج دریا را نام برد (Anonymous, 1982). وضعیت موجود تالاب‏های ایران نشان می‏دهد که بسیاری از آنها بر اثر مدیریت نادرست آب، تغییر و تبدیل کاربری اراضی و یا تغییرات اقلیمی و خشکسالی، دچار تغییرات شگرفی در وضعیت هیدرولوژیکی خود شده‏اند. این تغییرات علاوه بر اینکه سطح آبگیر تالابها را کاهش داده است، با کاهش کیفیت منابع آب ورودی به تالاب بر کارکرد اکولوژیک آن نیز اثر منفی گذارده است. در حقیقت تامین حقابه تالاب ها از طریق آبهای نامتعارف (زهاب اراضی کشاورزی، زهاب صنایع، فاضلاب شهری و...) با وجود افزایش سطح آبگیر، از کیفیت عملکرد اکولوژیک آن به شدت کاسته است.

جنس لاله (Tulipa L.) یکی از زیباترین جنس های گیاهی فلور ایران است که 12 گونه و یک واریته درایران دارد و از میان آنها T. ulophyla ، انحصاری ایران است. مروری بر الگوی پراکندگی جغرافیایی گونه های جنس لاله نشان می دهد که در تمام کشور پراکنده بوده و  استان خراسان با 8 گونه، استان تهران با 7 گونه و استان های گلستان و همدان هر کدام با 6 گونه، به ترتیب بیشترین تعداد گونه ها را در خود جای داده اند. ترکیبات بیوشیمیایی متنوعی مانند کاروتنوییدها، آنتوسیانیدین های دلفینیدین، سیانیدین و پلارگونیدین مهم ترین تعیین کننده رنگ در لاله ها هستند. اصلی ترین ترکیبات عطر گل های لاله شامل مونوترپنوییدها، سس کویی ترپنوییدها، بنزوییدها و اسیدهای چرب است. بررسی الگوی پراکندگی جغرافیایی گونه ها در ایران نشان می دهد که چهار گونه از لاله ها شامل T. Sogdiana,T. ulophylla, T. hoogianaوT. lehmanniana در رویشگاه های محدودی حضور دارند و در صورت بروز مشکل در رویشگاه طبیعی شان، مورد تهدید جدی قرار می گیرند. با توجه به پتانسیل زینتی شدن گونه های لاله، می توان با انجام تحقیقات باغبانی از آن ها در طراحی فضای سبز و گلکاری ها استفاده کرد.

استان گیلان با وسعت کلی 1471100 هکتار براساس تقسیم بندی طرح جامع آبخیزداری، درمجموع شامل 52 حوزه آبخیز کوچک و بزرگ است. حضور دام و فعالیتهای دامداری در عرصه جنگل و وجود مسایل اقتصادی- اجتماعی حاکم، اجرای طرح های جنگلداری را با مشکل اساسی مواجهه کرده است.این موارد در مطالعه های بخش اجتماعی- اقتصادی در دهه 60 مورد توجه قرار گرفت. برای اجرای این پژوهش، از پرسشنامه استفاده شد، پرسشنامه ها در قالب چهار فرم پرسشنامه ای به عنوان شاخص های ارزشیابی در میان چهار گروه جنگلنشینان ساکن جنگل، جنگلنشینان ساماندهی نشده در جنگل، ناظرین طرحها و مسیولین مرتبط ساماندهی و خانوارهای ساماندهی شده ساکن در شهرک ساماندهی توزیع شدند.  برای هر نمونه پرسشنامه ای، اطلاعات حداقل 30 پرسشنامه تکمیل و داده های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار آماری تجزیه وتحلیل شد. نتایج نشان داد، اجرای طرح ساماندهی و خروج دام از جنگل، در طولانی مدت، سبب مدیریت پایدار جنگل می شود. اگر روزانه هر واحد دامی از 2 نهال تغذیه کند و متوسط حضور دام در جنگل 8 ماه در سال باشد، هر واحد دامی در سال، 480 اصله نهال را سرچر خواهد کرد و تعداد 526695960 اصله نهال در سال، تنها در استان گیلان توسط دام چرا خواهد شد.حضور دام یکی از مهمترین عوامل تخریب جنگل و مانعی برای زادآوری طبیعی است. نقصان شدید زادآوری طبیعی در جنگل نیز موجب به قهقرا رفتن اکوسیستم جنگل و مخروبه شدن آن خواهد شد.

نقش گونه های مختلف جنس گون در حفاظت آب و خاک، ذخیره ژنتیکی، تنوع گونه ای، ارزش های صنعتی و دارویی و نهایتا تولید علوفه با کیفیت از اهمیت زیادی برخوردار است. این جنس بدلیل تنوع گونه ای و قابلیت سازگاری در انواع اقالیم رویشی بصورت وسیع در سطح مراتع گسترش یافته است. گونها با افزایش حاصلخیزی خاک از طریق تثبیت نیتروژن خاک در سطح مراتع باعث افزایش پتانسیل رویشی رویشگاه های مرتعی شده است. گونه های علفی این جنس به علت داشتن میزان بالای پروتئین و کم بودن فیبر به شدت مورد چرای دام در مرتع قرار می گیرند. طبق گزارشات دفتر فنی مرتع میزان فشار چرا بر عرصه های مرتعی بطور متوسط 2.2 برابر ظرفیت چرای آن می باشد. این میزان در مراتع نیمه استپی تا 7 برابر ظرفیت چرا نیز گزارش شده است. با توجه به اینکه سطح وسیعی از مراتع با بارش بیش از 250 میلیمتر با تغییر کاربری به دیمزار تغییر یافته است، این دیمزارها به دلیل غیراقتصادی بودن عمدتا رها شده و خاک در معرض فرسایش قرار گرفته است. به نظر می رسد با کشت و مرتعکاری گونه های علفی جنس گون در دیمزارهای رها شده و مراتع تخریب شده می توان از یک سو با تولید بیش از یک تن در هکتار علوفه با کیفیت و از سوی دیگر با توجه به ویژگی های خاص این گونه ها مانند پایایی، وجود ریشه های گسترده و عمیق و تاج پوشش نسبتا بزرگ به حفاظت آب و خاک و افزایش تنوع گونه ای در این عرصه ها دست یافت.

بخش کوچکی از فلور ایران به گون ه های سوزن یبرگ اختصاص دارد و تنها 9 گونه سوزن یبرگ بومی در اینمحدوده جغرافیایی انتشار دارند. رویشگاه و مناطق انتشار تعدادی از این گون ه ها هنوز در فلور سرزمین ایران ب هطورکامل شناسایی و بررسی نشده است. با توجه به اینکه بسیاری از رویشگا ه های طبیعی و دامنه گسترشگاهی دو گونهسرخدار و نوش ب هترتیب از تیر ه های Taxaceae و Cupressaceae با وجود مطالعات گوناگون هنوز ناشناختهمانده است، در این مقاله ضمن معرفی ویژگ یهای رویشگاهی سرخدار در لفور، رویشگا ه های نوش سنگده، زرندینو سورکش، مشخصات اکولوژیکی و محدوده گسترش و نیز برخی ویژگ یهای جمعیتی آن بررسی شده است.همچنین تحلی ل مختصری از جغرافیای گیاهی و جایگاه حفاظتی آنها مطابق طبق هبندی IUCN در سطح منطق های،ملی و جهانی، ارایه شده است.

در شماره قبل نشریه طبیعت ایران در موضوع گرد و غبار،  تاریخچه  و پیامدهای آن و کلیاتی مرتبط با این موضوع را مورد بحث قرار دادیم. به دلیل گستردگی  گرد و غبار و اهمیت آن باید چند جلسه دیگر جوانب مختلف مسایل مربوط به گرد و غبار را به بحث بگذاریم و با کمک متخصصان مربوطه آن را تبیین کنیم. هدف ما این است که بتوانیم این موضوع مهم را از زوایای مختلف بررسی کنیم و مردم و مسولین را با ابعاد مختلف این پدیده که در نقاط مختلف کشور با آن درگیر هستیم آشنا کرده و با کمک مطالعات، تحقیقات و کارهای اجرایی صورت گرفته در کشور، راه حلهای مناسب برای چگونگی مواجه شدن با این پدیده را از زبان متخصصین مربوطه شنیده و اطلاع رسانی و چاره اندیشی کنیم. در این شماره از نشریه طبیعت ایران و در این گفتگو از حضور اقایان دکتر رضا شهبازی (مدیر کل محترم دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور) و دکتر علی محمد طهماسبی بیرگانی (مشاور محترم رییس سازمان و دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست) و دکتر حمیدرضا عباسی عضو هیات علمی بخش تحقیقات بیابان موسسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور که طرحهای تحقیقاتی زیادی را در مورد گرد و غبار و منشاء ریز گردها اجرا کردند استفاده میکنیم.  در این قسمت در مورد کانون های داخلی و یا خارجی گرد و غبار که ایران را تحت تاثیر قرار میدهند، روش شناسایی کانون ها، نوع کانون های ریزگرد (دشتهای سیلابی، اراضی کشاورزی، بیابانها و...)،مطالعات و اقدامات صورت گرفته در شناسایی یا مهار گرد و غبار در بخشهای اجرایی و تحقیقاتی، الویت این کانون ها و کارهایی که باید  برای مهار و یا کنترل و کاهش صدمات ناشی از ریزگردها صورت گیرد و چالشهای مربوط به این پدیده بحث و بررسی خواهیم داشت.

منطقه حفاظت شده ساریگل با مساحت 20000 هکتار در شرق شهرستان اسفراین در استان خراسان شمالی واقع شده است. این منطقه در بیستم شهریورماه سال 1353، با عنوان منطقه حفاظت شده "شاه جهان" به طور رسمی تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت. ساریگل با دارا بودن زیستگاه های متنوع در بخش های مرتفع و سرد، تپه ماهورهای معتدل، مناطق جلگه ای و دشتی با اقلیم گرم تر، دارای تنوع قابل توجهی از گونه های گیاهی و جانوری است. در این منطقه، 472 گونه گیاهی متعلق به 292 جنس از 70 خانواده به همراه بیش از 100 گونه جانوری شناسایی شده است. بخش وسیعی از منطقه حفاظت شده ساریگل از رویشگاه های جنگلی مرتفع با گونه غالب ارس تشکیل شده که در زیراشکوب آن مراتع کوهستانی و ییلاقی قرار دارند. پوشش گیاهی منطقه را گیاهان یک ساله پهن برگ، گرامینه ها، گیاهان چندساله، بوته ای و بالشتکی تشکیل می دهند. درمنه گیاه غالب منطقه است که در دو نوع درمنه دشتی در مناطق دشتی و درمنه کوهی در قسمت های کوهستانی رویش دارد. باریجه نیز از دیگر گونه های بسیار باارزش این منطقه است. ساریگل به دلیل دارا بودن شرایط کوهستانی و وفور منابع آبی و تنوع گیاهی یکی از زیستگاه های بااهمیت حیات وحش و همچنین پرندگان در استان خراسان شمالی محسوب می شود. هجوم افراد سودجو برای برداشت غیرمجاز از معدن سرب و روی آل بلاغ در این منطقه، کشاورزی غیرمجاز و غیراصولی و چرای بی رویه دام از مهم ترین تهدیدهای پوشش گیاهی و جانوری منطقه و کاهش تنوع زیستی آن به شمار می-روند.

1- سازمان ملل در تحلیل جمعیت کشورها از جمله ایران، اصطلاحی تحت عنوان "فاز پنجره فرصت جمعیتی" اشاره می کند (نمودار شماره 1). این پنجره با استفاده از آمار جمعیت تولید کننده (جمعیت 15 تا 64 سال) و جمعیت مصرف کننده (زیر 15 سال و بالای 64 سال) به وجود می آید. همانطور که نمودار شماره یک نشان می دهد این پنجره برای ایران از سال 1380 هجری شمسی شروع شد و تا سال 1430 ادامه خواهد داشت. بر اساس این نمودار، حدود 20 سال است که این فرصت را برای تولید ثروت و توسعه کشور از دست داده ایم. بر اساس یک شاخص دیگر که در پایگاه داده های بانک جهانی منتشر شده است، منابع ثروت شامل ثروت طبیعی، ثروت فیزیکی (زیرساخت ها) و ثروت نامحسوس (شامل نیروی انسانی، ساختار و قوانین و مقررات) است. سهم ثروت نامحسوس یا همان منابع نیروی انسانی و ساختار در تولید ثروت در ایران حدود 12 درصد در مقابل متوسط جهانی که حدود 77 درصد است، قرار دارد و در عوض نقش منابع طبیعی در تولید ثروت در ایران 54 درصد است، در مقابل 4 درصد که میزان متوسط جهانی است. 2- دی اکسید کربن منتشر شده از سوخت های فسیلی، تغییرات آب و هوایی و اقلیمی را در پی دارد که منجر به حوادثی میشود و در نتیجه  انسانها و اکوسیستمهای موجود در مناطق مختلف کره زمین را تحت تاثیر قرار می دهد. این اثرات هزینه هایی را در جوامع ذیربط تحمیل می نماید که در "بازار" سیاسی و مدیریتی محاسبه نمی شود و در پی آن سیاسیون، مدیران و نیز افراد جامعه به هزینه های واقعی آن واقف نمی باشند، چون بصورت غیر مستقیم آن هزینه ها را پرداخت می کنند. "هزینه اجتماعی کربن" (Social cost of carbon  )، به هزینه هایی اطلاق می شود که در اثر تغییرات اقلیمی حادث شده، و بر مبنای انتشار و تولید یک تن دی اکسید کربن اضافی، با وقوع حوادثی مثل سیل، خشکسالی، مهاجرت و خسارات مربوط به تولیدات مختلف ایجاد می شود. یعنی انتشار دی اکسید کربن باعث تغییرات اقلیمی می شود که هزینه و ضررهای بالفعلی را به دنبال دارد و عدم انتشار آن منفعت بالقوه را در محاسبات بیان می دارند، در واقع خسارت ایجاد نشده سود خواهد بود.

اسناد بالادستی مثل نقشه جامع علمی کشور، برنامه پنج ساله ششم توسعه، قانون افزایش بهره وری در خاک و آب و اصلاح الگوی کشت و همچنین سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی همگی بر اهمیت گیاهان دارویی و پتانسیل اقتصادی آنها توجه ویژه کرده اند. بررسی همه این اسناد نشان می دهد پنج موضوع محوری بشرح زیر مورد تاکید قرار گرفته اند: حفظ تنوع زیستی در رویشگاه های طبیعی توسعه کشت گیاهان دارویی کاهش سطح برداشت از عرصه های طبیعی افزایش سهم کشور در تجارت جهانی فراوری و جلوگیری از صادرات مواد خام گیاهی بر اساس گزارش یورومانیتور (2017)، گیاهان دارویی، یک صنعت نوظهور در بخش کشاورزی با رشد متوسط سالانه 5/15 درصد می باشد که میزان تجارت جهانی کنونی آن بیش از 150 میلیارد دلار بوده و پیش بینی می شود که توسعه تجارت آن تا سال 2025 به بیش از 450 میلیارد دلار و تا سال 2050 به بیش از 5000 میلیارد دلار برسد. متاسفانه کشور ما با تولید بیش از 70 درصد گل محمدی و حدود 90 درصد زعفران دنیا سهم ناچیزی از این تجارت جهانی دارد.

مدیریت دولتی مراتع در ایران بیش از شش دهه قدمت دارد. از اوایل دهه ی 1330 با تشکیل واحدی در بنگاه جنگل ها، به مرور توجه به مراتع و مدیریت علمی وسیع ترین عرصه های منابع طبیعی در ایران مورد توجه قرار گرفت. پس از تشکیل وزارت منابع طبیعی در سال 1346 شمسی، واحدهایی که در ارتباط با مراتع فعالیت داشتند، تجمیع و دفتر فنی مرتع شکل گرفت. مهندس جواد ایرانفر اولین مدیر کل دفتر فنی مرتع بود که این مسوولیت را تا خرداد 1349 برعهده داشت. پس از ایشان با ابلاغ وزیر منابع طبیعی در تاریخ 23 خرداد 1349 مهندس گودرز شیدایی به عنوان دومین مدیر کل دفتر فنی مرتع منصوب شد.

گیاه .Cousinia raphiostegia Rech.f گونهای چندساله و علفی خاردار متعلق به تیره کاسنی (Asteraceae) است. این گونه انحصاری استان خراسان جنوبی (شرق ایران) است. صفت شاخص گونه برگهای ساقهای بزرگ و دربرگیرنده کپه ها است که آن را بهراحتی از گونه نزدیکش جدا میکند. در این تحقیق، وضعیت حفاظتی این گونه در قالب طرح تعیین جایگاه حفاظتی گیاهان و اکوسیستمهای ایران براساس شیوهنامه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و با استفاده از سه معیار اصلی میزان حضور، سطح تحت اشغال و اندازه جمعیت بررسی شد. برخلاف داده های موجود، این گونه در بخشهای گستردهای از استان، گرچه به صورت لکهای، حضور دارد، نتایج نشان میدهد که مقدار سطح اشغال (AOO) و میزان حضور (EOO) بهترتیب 119 و 29000 کیلومتر مربع هستند. برایناساس، وضعیت حفاظتی گونه در معرض خطر (Endangered/EN) معرفی میشود. برگهای چرمی خاردار، همچنین خارهای محکم کپه ها نوعی مزیت برای گونه بوده که نه تنها از چرا شدن محافظت میکند، بلکه در مناطق با شدت تخریب بالا باعث رشد جمعیت آن نیز شده است. هر چند پروژه های توسعهای میتوانند عامل تهدیدکننده جدی برای این جمعیتها باشند.

گونه Astragalus dianat-nejadii انحصاری ایران بوده و در جنگلهای ارسباران در استان آذربایجان شرقی پراکنش دارد. جایگاه حفاظتی این گونه براساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) بررسی شد. محدوده پراکنش جغرافیایی گونه (EOO) با استفاده از نرم افزار ژیوکت محاسبه شد. همچنین برای تعیین تعداد افراد بالغ، چند پلات در رویشگاه مستقر و تعداد آنها شمارش شد. این گونه با توجه به سه معیار محدوده پراکنش جغرافیایی، سطح اشغال و تعداد افراد بالغ، درگروه در بحران انقراض قرار گرفت. اگرچه این گونه به علت خشبی و خاردار بودن، مورد چرای دام قرار نمیگیرد ولی رویشگاه آن تحت تاثیر دخالتهای انسان مانند راهسازی و سایر موارد قرار دارد. بنابراین ضرورت دارد بهعنوان یک ذخیرهگاه ژنتیکی منحصربهفرد حفاظت شود. برای حفاظت از رویشگاه و جلوگیری از انقراض این گونه، میتوان به جمعآوری بذر و نگهداری آن در بانک ژن منابع طبیعی، تکثیر و کاشت آن در باغهای گیاهشناسی، بذرپاشی در رویشگاه اصلی و قرق قطعه ای از رویشگاه توسط سازمان جنگلها، مراتع و آبخیز داری کشور اقدام کرد.

کریوزوت (creosote) گیاهی است با نام علمی Larrea tridentata به «پادشاه کویر» معروف است. این درختچه چسبنده در جنوب غربی آمریکا می روید. در یک مطالعه جدید، محققان دانشگاه تگزاس (University of Texas) به رهبری جیمز جیک گیرون (James "Jake" Gearon)، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده علوم زمین شناسی دانشگاه تگزاس در آستین (Austin)، برای سرشماری کریوزوت ها از الگوریتم های رایانه ای و داده های نقشه برداری با وضوح بالا، با شمارش هر یک از آنها در یک منطقه حفاظت شده به مساحت 135 مایل مربع در صحرای موجاوه نوادا (Nevada's Mojave) استفاده کردند. در میان 66 میلیون جمعیت گیاهی، 23 میلیون کریوزوت شمارش نهایی شدند. آنها اطلاعات جدید و مهمی را در مورد گونه های گیاهی به دست آوردند که نشان می دهد چگونه تکنیک استفاده از داده های بزرگ می توانند بر روش های انتخابی برای مطالعه جوامع گیاهی تاثیرگذار باشند. محققان در این تحقیق نشان دادند برخی از ویژگی های چشم انداز می توانند روی رشد کریوزوت های بزرگ و فاصله آنها از یکدیگر تاثیر بگذارند.

اهداف بین المللی برای ارتقای تنوع زیستی، باید در کلیه کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل متحد (CBD: Convention on Biological Diversity) و در سطح ملی محقق شوند. این امر، یکی از چهار توصیه، برای بهبود استراتژی های جهانی برای توسعه تنوع زیستی است. محققان بررسی می کنند که چرا این اهداف، تاکنون، از دست رفته اند و گزینه های مشخصی را برای اصلاح این سیاست ها، ارایه می دهند. از سال 1992، یعنی زمان شکل گیری کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل (CBD) در ریودوژانیرو، کشورهای عضو، استراتژی های بین المللی را که سبب متوقف شدن زوال سریع تنوع زیستی می شوند، به طور مرتب تعیین و تصویب کرده اند. سران کشورها، در سال 2002، چشم انداز و اهداف تنوع زیستی را برای سال 2010، تصویب کردند. هشت سال بعد، با اینکه در این زمینه، پیشرفت ناچیزی حاصل شده بود، 20 هدف جدید و حتی بلند پروازانه تر برای ده سال آینده تنظیم کردند. در سال گذشته، به روشنی مشخص شد این اهداف نیز محقق نشده است و نابودی تنوع زیستی، بی وقفه و مداوم، ادامه دارد.

هر گونه گیاهی، فلور میکروبی (قارچ ها و باکتری ها، میکروارگانیسم های تشکیل دهنده فلور میکروبی گیاه هستند) متمایزی دارد. برخی از میکروب ها در سطح گیاه و برخی دیگر در بافت های آن زندگی می کنند. بذر نیز دارای میکروارگانیسم هایی است که برای گیاه ارزشمند هستند، سبب رشد آن می شوند و از آن در برابر برخی بیماری ها محافظت می کنند. اما منشا میکروارگانیسم های گیاه چیست؟ محققان گروه محیط زیست و علوم گیاهی (DEEP: Department of Ecology Environment and Plant Sciences) در دانشگاه استکهلم به مسئولیت احمد عبدالفتاح (Ahmed Abdelfattah) نتایج پژوهش خود را با هدف ارایه پاسخ به این سوال، در مجله EnvironmentalMicrobiology منتشر کردند. تحقیقات آنها نشان داد، دانه بلوط دارای میکروب های بسیاری است و نهال های بلوط، فلور میکروبی خود را از این دانه ها به ارث می برند. احمد عبدالفتاح می گوید: «این ایده که دانه ها می توانند رابط بین میکروب های درخت مادر و نهال ها باشند، به طور مکرر بحث شده است، اما این اولین بار است که کسی مسیر انتقال میکروب ها را از دانه به برگ و ریشه گیاهان ردیابی می کند».

خاک حدود 20 درصد از کربن تولید شده توسط انسان را جذب می کند، دانشمندان تصور می کردند، این ترکیبات بالقوه (کربن) برای گرم شدن آب و هوا، برای قرن ها در خاک بدون خطر باقی می مانند. اما تحقیقات جدید از دانشگاه پرینستون (Princeton) نشان می دهد، مولکول های کربن این توانایی را دارند که خیلی سریع تر از آنچه تصور می شد، از خاک فرار کنند. این کربن به نسبت بیشتر از کربنی است که به صورت ترکیب در گیاهان و جو زمین وجود دارد. تاکنون، مطالعه عواملی که بر ذخیره و انتشار کربن از خاک تاثیر می گذارند، با چالش روبه رو بوده است، چرا که مدل های مرتبط با کربن خاک که در پیش بینی تغییرات آب و هوایی کاربرد داشته دارای محدودیت های زیادی هستند. یکی از محققان این گروه بیان می کند: درواقع آنها یک بینش جدید را ارایه کرده اند، که نقش شگفت آور زیست شناسی را نشان می دهد و ارتباط آن با اینکه آیا کربن ذخیره شده است یا خیر؟. در مقاله ای که در 27 ژانویه 2021 در Nature Communications منتشر شد، محققان به سرپرستی پرفسور جودی کیو یانگ (Judy Q. Yang) آزمایش های «خاک روی تراشه» (Soil on a chip) را برای تقلید از فعل و انفعالات بین خاک، ترکیبات کربن و باکتری های خاک انجام دادند. آنها از خاک رس مصنوعی و شفاف به عنوان پایه ای برای اجزای خاک رس استفاده کردند که بیشترین نقش را در جذب مولکول های حاوی کربن دارد.

انجام مطالعات سیتوژنتیک درمورد گیاهان ایران اهمیت زیادی دارد و نخستین گام برای شناخت ویژگی های ژنتیکی یک گیاه، تشخیص وضعیت و بررسی تعداد، شکل و رفتار کروموزوم های آن است. اهمیت این مطالعات در این است که کروموزوم ها دارای ژن ها هستند و اطلاعات ژنتیکی مربوط به فنوتیپ گیاه را دارند. با توجه به اینکه ویژگی های گیاهی تا حدود زیادی تحت کنترل مواد ژنتیکی هستند، می توان گفت که یکی از روش های بررسی تنوع در ارقام و گونه های مختلف گیاهی، انجام مطالعات سیتوژنتیک و کاریوتیپی است. به کمک اطلاعات کروموزومی، امکان مقایسه گونه ها و جمعیت ها فراهم می شود. هر یک از جمعیت های متعلق به یک گونه، سازش ژنومی خاص خود را با محیطی که در آن می رویند، نشان می دهد. با افزایش اختلافات سازشی ممکن است واریته های جدید و حتی گونه های جدید در رویشگاه های گیاهی به وجود آیند. بدیهی است گونه هایی که از نظر پارامترهای سیتوژنتیک و خواص کروموزومی به هم شبیه هستند، در بحث روابط بین گونه ای قرابت بیشتری داشته و در صورت وجود صفات مطلوب در این گونه ها، امکان تلاقی بین گونه ای برای جمع آوری ژن های مطلوب در یک گیاه وجود خواهد داشت. بنابراین، کروموزوم ها عوامل مناسبی هستند که می توان براساس آنها روند تکاملی گیاهان را تعیین کرد. پس از تعیین عدد پایه کروموزومی در جنس گیاه مورد نظر، سطح پلوییدی برای گونه های مورد مطالعه تعیین می شود. شناخت سطح پلوییدی به عنوان یکی از روش های مطالعه تنوع ژنتیکی نقش مهمی در برنامه های اصلاحی برای بهبود گیاهان ایفا کرده و کمک شایانی به پیشبرد برنامه های تحقیقاتی خواهد کرد. بررسی تعداد کروموزوم ها به منظور هرگونه استفاده در برنامه های اصلاحی، مطالعات فیلوژنی و تعیین روابط و قرابت گونه های گیاهی و غیره امر بسیار مهمی است که باید به آن توجه شود.