نشریه عیار پژوهش در علوم انسانی
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 23، بهار و تابستان 1400)

«روش‌شناسی» پیش‌شرط تحقیق نظام‌مند است. علوم رفتاری اسلامی نیازمند روش‌شناسی معتبری است که با فقه، هماهنگ و همزبان باشد. هدف تحقیق، ترسیم سازوکار روش‌شناختی مشترک علوم رفتاری اسلامی و فقه با استمداد از ابزارهای موجود در دانش اصول فقه است. مطابق یافته‌های تحقیق، سازوکار «استظهار» در اصول فقه، متصدی تشریح معنای کلام شارع است که منبع نظریات مفهومی رفتاری در علوم اسلامی است. همین سازوکار در تشریح معنای رفتار متشرعان کارایی دارد. کاربرد این سازوکار در معنای رفتار، دارای سابقه تاریخی بین فقها از قرن چهارم هجری در استظهار رفتار معصومان علیهم السلام، فقها، متشرعان و عموم عقلاست. ظهور نتیجه استظهار است و با تقویت احتمال متکی به قراین واقعی شکل می‌گیرد. تعیین ظواهر در مدلول مطابقی کلام و رفتار، مبتنی بر اطلاق لفظی یا مقامی و مقدمات حکمت است. تعیین ظواهر در مدلول التزامی کلام و رفتار، ‌براساس استیفای مفهوم موافق یا مخالف، و دلالت سیاقی شامل دلالت اقتضا، تنبیه و اشاره است.

الگوی «پسکاوی تجارب زیست مومنانه» روشی پیشنهادی برای مطالعه در حوزه علوم انسانی‌اسلامی با بهره‌گیری از تجارب زیسته مومنان و با لحاظ تاثیرپذیری آنان از معارف دینی در فهم پدیده‌ها و عملکردهای زندگی است. در این الگو نخست فهم‌ها یا عملکردهای مومنانه شناسایی و سپس به‌مثابه فرضیه‌ای ملهم از دین، به دین عرضه و ارزیابی می‌شود تا در نهایت از این طریق به دانش‌های جدید و مطابق شرایط جدید و البته مورد تایید دین برسیم. در این تحقیق با روش تحلیلی توصیفی به‌دنبال کاربست و نشان دادن نحوه استفاده از این روش برای تحقیق در حوزه علوم انسانی اسلامی و نشان دادن ظرفیت‌های آن هستیم که مطالعه موردی این روش، بر ایده «آتش‌به‌اختیار» انجام شده ‌است؛ ایده‌ای که از سوی مقام معظم رهبری مطرح گردید. «آتش‌به‌اختیار» نمونه بارز تجارب زیست مومنانه است که ظرفیت بازخوانی در قالب الگوی پسکاوی برای تولید علم و نظریه دینی را دارد.‌ براین‌اساس‌، دیدگاه «آتش‌به‌اختیار» پس از شناسایی دقیق به‌عنوان فرضیه، به یکی از منابع مهم دینی، یعنی سیره عرضه و ارزیابی گردید. مطابق نمونه‌های یافت‌شده از سیره، دیدگاه «آتش‌به‌اختیار‌» در کلیت خود با سیره قابل تایید است و انجام عمل آتش‌به‌اختیار در برخی شرایط اجتماعی مجاز و در هنگام عمل به آن نیز رعایت برخی شروط لازم است.

«روش‌شناسی» اساسی‌ترین مقوله پژوهش است که امروزه به یکی از ویژگی‌های اصلی علم نوین تبدیل شده است. براین‌‌اساس برای درک منطقی، صحیح و شناخت بهتر تحولات سیاسی نیازمند نگاهی روشمندانه‌ایم. روش‌شناسی نوین سیر تکاملی را از ادوار گذشته تاکنون طی نموده است. به‌طور حتم بهبود، تحول و خروج از بحران در روش‌شناسی در گرو دستیابی به چنین درک و فهمی است. اندیشمندان بر این باورند که پیشرفت‌های شگرف بشری در علوم گوناگون مرهون استفاده از روش‌های مناسب با نگاهی معرفت‌شناسانه در آنهاست و علوم سیاسی و به‌ویژه مطالعات جامعه‌شناسی‌ سیاسی نیز از این امر مستثنا نیست. در هر مقطع زمانی لازم است از روش‌شناسی همان دوران سود جست. به دیگر سخن، فهم صحیح سطوح گوناگون و تحولات جامعه‌‌شناسی ‌سیاسی نوین مبتنی بر روش‌شناسی‌های جدید با نگاهی معرفت‌شناسانه است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، از نوع توصیفی تحلیلی است و ابزار گردآوری داده‌ها روش کتابخانه‌ای. هدف از این نوشتار بررسی تحولات روش‌شناسی با تاکید بر پارادایم‌های معرفت‌شناسانه در مطالعات جامعه‌شناسی ‌سیاسی به سبب شناخت صحیح آن در سطوح گوناگون است.

ابوریحان محمد‌بن احمد بیرونی، از بزرگ‌ترین دانشوران و اندیشمندان قرون چهارم و پنجم هجری به‌شمار می‌رود. وی در سال 973م دیده به جهان گشود و احتمالا پس از 1050م به دیار حق لبیک گفت. آثار و تالیفات وی طیف بسیار وسیعی از دانش‌ها و معارف را در‌بر می‌گیرد و شمار آنها، بالغ بر یکصد و پنجاه کتاب و رساله می‌باشد که از میان آنها، کتاب «تحقیق ماللهند» وی از نظر مسایل جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و ازجمله موضوع رشد جمعیت، در خور توجه و تامل است. با توجه به اهمیت و جایگاه ابوریحان بیرونی در تاریخ علمی ایران و حتی جهان و همچنین، ابعاد مختلف دانش وی، که بحث‌های اجتماعی و جمعیتی را نیز شامل می‌شود، در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از اسناد و مدارک معتبر، به‌عنوان ابزار به‌دنبال پاسخ به این سوال هستیم که اندیشه‌های اجتماعی و جمعیتی ابوریحان بیرونی کدام‌اند؟ برای پاسخ به این سوال، در این مقاله پس از بررسی زندگی‌نامه، تالیفات و تحصیلات و همچنین روش‌شناسی وی، به مهم‌ترین اندیشه‌های اجتماعی و جمعیتی وی اشاره شده است.

کتاب‌های درسی و متون آموزشی به‌مثابه یکی از مهم‌ترین ارکان نظام آموزش، نقشی اثرگذار و کلیدی در فرایند آموزش و دست‌یافتن به اهداف هر نظام آموزشی دارند. ازاین‌رو، در تدوین و نگارش آنها باید شاخص‌ها و ویژگی‌هایی خاص را در نظر داشت تا بتوان هرچه بهتر به مقاصد مدنظر در تدوین آنها دست یافت. ویژگی‌ها و شاخص‌های متون آموزشی، این دست از کتاب‌ها را از سایر کتاب‌های علمی، تحقیقی، ترویجی و مروری یا عمومی که در جهت تبیین موضوع یا نظریه‌ای علمی نوشته می‌شوند یا مسیله‌ای عمومی و غیرعلمی را بازگو می‌کنند، متمایز می‌سازد. در ساختاری نو و قالبی جدید می‌توان انواع معیارها و شاخص‌های لازم برای تدوین کتاب‌های درسی را در شش قسم گردآوری و ارایه کرد: 1) شاخص‌های مربوط به اهداف؛ 2) شاخص‌های مربوط به روش؛ 3) شاخص‌های مربوط به محتوا؛ 4) شاخص‌های مربوط به شکل ظاهری؛ 5) شاخص‌های مربوط به ساختار؛ 6) شاخص‌های روان‌شناختی. در ذیل هریک از این اقسام شش‌گانه، شاخص‌های متعددی قرار می‌گیرد که این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به تبیین و ارایه آنها خواهد پرداخت. برای گردآوری شاخص‌های مطرح‌شده برای کتاب درسی استاندارد از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است.

«اخلاق کاربردی» به شاخه‌ای از علوم اخلاقی اطلاق می‌شود که حل معضلات اخلاقی را برعهده دارد. اندیشمندان اخلاقی برای حل معضلات اخلاقی، روش‌های گوناگونی در پیش گرفته‌اند. مهم‌ترین این روش‌ها عبارتند از: قیاس، تمثیل و موازنه متاملانه. هریک از این سه روش ویژگی‌های خاصی دارد و نتایج خاصی را دنبال می‌کند. در پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد انتقادی هریک از روش‌های سه‌گانه تبیین می‌شود. این روش‌ها در کنار نقاط قوتی که دارند، هرکدام دارای نقاط ضعفی هستند که اخلاق کاربردی را در صدور رای نسبت به معضلات اخلاقی به چالش می‌کشند و در نهایت، لزوم کشف و ارایه یک روش متقن و سازگار با مبانی اسلامی را خاطرنشان می‌کنند.