فهرست مطالب

مطالعات نظری هنر - پیاپی 2 (بهار و تابستان 1401)

نشریه مطالعات نظری هنر
پیاپی 2 (بهار و تابستان 1401)

  • تاریخ انتشار: 1401/05/31
  • تعداد عناوین: 5
|
  • الینور سلارد* صفحات 7-32
    این مقاله با گزارش یافته های پژوهشی میان رشته ای در مورد اهمیت تاریخی یک نسخه منحصربه فرد قرآن، به مجموعه علوم مرتبط با نسخه های خطی اولیه قرآن، کمک فراوانی می کند. این نسخه خطی که در اوایل قرن 19 م. در مسجد عمروبن عاص در فسطاط (قاهره قدیم) یافت شده، از لحاظ ابعاد عظیمش -که اهمیت آن را در تولید نسخه های خطی قرآنی نشان می دهد- متمایز است. همچنین این مصحف به دلیل وجود برگ هایی الحاقی در میان صفحات اصلی، از لحاظ اهمیت حفاظت و مرمت آن در طول قرون، قابل توجه است. مطالعه میان رشته ای این نسخه مرکب و حفظ آن، بینشی را در خصوص تاریخ انتقال مکتوب قرآن، از اولین نسخه های خطی سفارش داده شده توسط خلیفه عثمان بن عفان (644-656 ق.) تا نسخه های فاطمی در مصر (969-1171ق.) را فراهم می کند.
    کلیدواژگان: مصحف شریف، خط کوفی، مسجد عمروعاص
  • سلیمان برک* صفحات 33-67

    مصاحفی از دوره صفوی در دارالسعاده استانبول -که مقر سلطنت امپراتوری عثمانی بود، وجود داشته که از ابتدای قرن 19 م. از مساجد و آرامگاه ها جمع آوری و در مجموعه موزه ها و کتابخانه ها گردآوری شده است. این آثار که با تذهیب های باشکوه و جلدهای نفیس خود نمونه های چشمگیری از هنر کتاب آرایی اسلامی هستند، از جهت نوشتار و خط خود نیز، نشان دهنده سبک یک دوره خاص و با اهمیت می باشند. این آثار فارغ از نوع و شیوه کتابت خطوط، از جهت تذهیب و تجلید از نمونه های مهم شاهکارهای هنری هستند که کمال هنر کتاب آرایی دوره اسلامی را در قرن شانزدهم به امروز می رسانند. می دانیم که اصفهان، تبریز، شیراز و قزوین به عنوان مراکز مهم هنر کتاب سازی و کتاب آرایی در دوره صفویه برجسته بوده اند. در میان این شهرها، شیراز در قرن شانزدهم اهمیت بیشتری پیدا کرد. در اینجا می خواهم دو جلد از قرآن هایی را که به عنوان سفارش یا هدیه به استانبول آورده شده اند، معرفی کنم. این دو مصحف شریف که نمونه های فاخر خط، تذهیب و جلد هستند، از شاهکارهای برجسته دوره صفویه بوده و هم اکنون در استانبول در موزه آثار ترک و اسلام نگهداری می شوند. تکنیک های قطاعی و لاکی با مهارت زیادی بر روی جلد چرمی یکی از این مصحف ها اعمال شده است. خوشنویسان این دو مصحف، محمد الکاتب و ابن قاسم دایی عبدالوهاب الشیرازی هستند. هر دو مصحف نمونه ای از شیوه یاقوت المستعصمی است که هنوز در ایران رایج است. سوابق دوره عثمانی که در این مصحف ها مندرج است نیز، بسیار جالب است. در یکی از آنها یادداشتی وجود دارد که توسط مهرماه سلطان، دختر سلطان سلیمان قانونی، وقف شده بود تا در مقبره مادرش خرم سلطان قرار گیرد و خوانده شود. مصحف دیگر بنا به وقفیه ای که در آن وجود دارد، توسط شخصی به نام فضل الله بن محمود وقف مسجد عزیز محمود خدایی در اسکدار (استانبول) شده است. در انتهای مصحف ها، دعای ختم شریف و فالنامه وجود دارد که در آن زمان در مصحف صفوی معمول بود.

    کلیدواژگان: مصحف شریف، صفوی، خوشنویسی، فالنامه، جلد
  • محمد ممیش* صفحات 69-92

    شکرزاده سیدمحمد یکی از خوشنویسان مشهور قرن 18 م. در عثمانی، در مانیسا متولد شد و به این دلیل که شغل پدرش عبدالرحمن افندی، قنادی بود، با لقب "شکرزاده" شناخته می شد. او در استانبول در محضر یدی کوله لی سیدعبدالله افندی به مشق خط پرداخت و اجازت نامه دریافت نموده و به ویژه در خطوط ثلث و نسخ شهرت یافت. او در سال 1166 ق./ 1753 م. درگذشت و قبرش در کنار مزار شیخ حمدالله در قبرستان کاراجا احمد استانبول قرار دارد. سه مصحفی که او با شیوه منحصر به فرد خود کتابت کرده، هنوز در موزه های مختلف محفوظ است. نخستین آنها، مصحفی است که به فرمان سلطان سلیم سوم از روی قرآنی که حافظ عثمان به سال 1094 ق./ 1682 م. نوشته، تقلید کرده است و اکنون به شماره 85 در موزه آثار ترک و اسلام استانبول محفوظ است. این مصحف دارای 458 صفحه بوده و در سال 1141 ق./ 1729 م. به اتمام رسیده است. پس از اتمام این نسخه، سلطان با آگاهی از تمایل شکرزاده به زیارت حج، به او اجازه سفر داده و امر کرد مصحف دیگری به خط شیخ حمدالله را که موقوف بر روضه مطهره نبوی بود، به شیوه تقلید کتابت نماید. بر این اساس، شکرزاده به مدینه رفت و پس از یک سال اقامت در آنجا و کتابت مصحف مذکور، به استانبول بازگشت. در آن هنگام چون سلطان برکنار شده بود، مصحف را به سلطان محمود اول که تازه به تخت نشسته بود، عرضه داشت. از وقف نامه و یادداشت های موجود بر روی این نسخه می توان فهمید که این مصحف، بعدها توسط راتب اسماعیل پاشا وقف روضه مطهره نبوی گردیده و اکنون به شماره 231 در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه محفوظ است. شکرزاده بعدها بنا به درخواست سلطان محمود اول، مصحفی را به تاریخ 1146 ق./ 1733 م. کتابت کرد که هم اکنون به شماره (Yenicami 3) در کتابخانه سلیمانیه قرار دارد. این مصحف دارای 346 ورق بوده و نخستین قرآنی است که به شکل رسمی توسط دولت عثمانی در سال 1291 ق./ 1874 م. به چاپ رسید. در سال 2018 م. نسخه ای از همین مصحف توسط بنیاد هنرهای کلاسیک ترکی در استانبول، با دقت و تکنیک های پیشرفته و طبق نسخه اصلی چاپ شد. شکرزاده در انجامه این مصحف اشاره کرده که این سومین مصحفی است که کتابت نموده و قصد دارد مصاحف بیشتری بنویسد. اما در منابع تنها به این سه مصحف از آثار وی اشاره شده است. برخی تحقیقات اخیر نشان می دهد که ممکن است مصحف های دیگری نیز در برخی از کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی به خط وی موجود باشد. در این مقاله آثار هنری شکرزاده سیدمحمد افندی، جایگاه وی در کتابت مصحف شریف و به ویژه ویژگی های مصحف هایی که کتابت نموده، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

    کلیدواژگان: مصحف شریف، خوشنویسی، شکرزاده محمد افندی
  • مصطفی اوغور درمان* صفحات 93-105

    بی تردید شکل گیری خوشنویسی به عنوان یک سنت هنری مستقل، حاصل تلاش برای نگارش کتاب بزرگ و مقدس اسلام با کامل ترین و بدیع ترین ویژگی های آن بود. خط کوفی که از صدر اسلام در دمشق و کوفه رایج شد و پیشرفت کرد، به نخستین نوع خط برای کتابت مصحف در جهان عرب تبدیل شد. هنگامی که اسلام به شرق گسترش یافت، خط کوفی با تغییراتی به کوفی مشرقی و در غرب به کوفی مغربی تغییر یافت، که نمونه های آن تا روزگار ما رسیده است. علی رغم ماهیت خشن خط کوفی، کاراکترهای مستدیر آن بر خطوط ثلث، نسخ، محقق و ریحانی که از خط عربی نشات گرفته، زیبایی فوق العاده ای به قرآن بخشیده است. تلاش های دولت های مختلف اسلامی در ایران، دولت ممالیک در مصر، خاندان سلجوقیان و عثمانیان در آناتولی، در زمینه کتابت کلام الله جلب توجه می کند. این خطوط به تنهایی یا به تناوب، در دو یا سه نوع در کتابت قرآن به کار رفته است. با گذشت زمان، مقیاس انواع خطوط که در بالا ذکر شد، توسط یاقوت المستعصمی (درگذشته 698 ق.) در عصر عباسی با استفاده از نقطه مشخص گردید. پس از فتح استانبول توسط عثمانی ها در سال 1453 م. شیخ حمدالله آماسی (1520-1429 م.)، زیبایی های موجود در خطوط یاقوت را برگزید و شیوه جدیدی را ایجاد کرد و خط نسخ را به کتابت قرآن اختصاص داد. بعدها حافظ عثمان (1698-1642 م.) این انتخاب را از طریق نوشته های شیخ تکرار نمود و فهمی از خط نسخ را آشکار کرد که امروزه نیز در کتابت قرآن پذیرفته شده است. به همین سبب، خط نسخ به عنوان «خادم کتاب الله» در عثمانی معرفی شد.

    کلیدواژگان: مصحف شریف، خوشنویسی، شکرزاده محمد افندی
  • فاتح اوزکافا* صفحات 107-137

    نظام الدین شاه محمود که در دنیای هنر به او «زرین قلم» نیز می گویند، حدودا بین سال های 884-898 ق. (1479-1493 م.) در نیشابور متولد شده است. او خوشنویسی را نخست نزد دایی اش عبدی نیشابوری فراگرفت. او بعدا دروس خوشنویسی را نزد سلطان علی مشهدی ادامه داد و خط خود را بهبود بخشید. او شیوه خود را پس از بررسی و تدقیق در خطوط استادانی مانند میرعلی هروی و محمد خندان آشکار کرد. شاه اسماعیل صفوی که از هنرمندان حمایت می کرد، شاه محمود را تحت حمایت خود گرفت و او را مامور کتابت شاهنامه برای خود کرد. شاه محمود نیشابوری آثار فراوانی دارد که از آن میان مصحف شریفی به خط نستعلیق در کتابخانه موزه قصر توپکاپی استانبول (Hırka-i Saâdet ، شماره 25) حفظ شده است که زیباترین اثر اوست. این قرآن به خط نستعلیق در دانگ کتابت نوشته شده و ابعاد آن 37 × 25.5 سانتی متر است، 361 برگ دارد و توسط تذهیب کاران کارگاه حسن البغدادی تذهیب شد. این قرآن، توسط شاه محمد بهادرخان (شاه محمد خدابنده صفوی)، به سلطان مراد سوم عثمانی هدیه داده شد. می توان گفت این مصحف -که در هر یک از هنرهای کتاب آرایی مانند تجلید، تذهیب و صحافی، نمونه ای فاخر و نفیس به شمار می رود، بر هنر عثمانی نیز تاثیر گذاشته و به آن جهت بخشیده است. شاه محمود، شاگردان و پیروانش هر کدام سهم مهمی در انتقال خط نستعلیق از ایران به عثمانی دارند -که سرزمین مادری این خط است. این مصحف که از ابتدا تا انتها با همان لطف و ظرافت، کاملا یک دست نگاشته شده، از جهت تذهیب صفحه ظهریه، سر سوره ها، انتهای آیه ها و نشان های جزوها و حزب ها، از شاهکارهای هنر اسلامی است. در این مقاله، هدف آن است که این مصحف را معرفی کرده و از نظر تفاوت های دو شیوه ایرانی و عثمانی بررسی کنیم.

    کلیدواژگان: مصحف شریف، نستعلیق، شاه محمود نیشابوری، صفوی، عثمانی
|
  • Éléonore Cellard * Pages 7-32
    This article contributes to the body of knowledge regarding early manuscripts of the Qurʾān by reporting the findings of a multidisciplinary investigation of the historical significance of a unique Qurʾānic copy. Discovered in the early nineteenth century CE in the Mosque of ʿAmr ibn al-ʿĀṣ in Fusṭāṭ (Old Cairo), the manuscript is distinctive for its monumental size, which suggests its significance in the production of Qurʾānic manuscripts. It is also notable for heterogeneous leaves, some of which were not part of the original volume, an indication of conservation issues throughout the centuries. The multidisciplinary study of this composite copy and its preservation provides insight into the history of the written transmission of the Qurʾān, from the first manuscripts ordered by the Caliph ʿUthmān ibn ʿAffān (r. 644-656) to the Fāṭimid copies in Egypt (969-1171).
    Keywords: Mushaf-i Sharif, Kufic Line, Amr bin As Mosque
  • Suleyman Berk * Pages 33-67

    There were some Qurans related to Safavid era in Darussaade in Istanbul, which was an Ottoman royal headquarters, and were collected from mosques and tombs in museums and libraries from the beginning of the 19th century A.D. These artworks, which are remarkable examples in Islamic bibliopegy art because of their magnificent illuminations and precious covering, also show an especial and important era because of their scripts and transcribing. These works, regardless of their transcribing style, are important examples of artistic masterpieces because of their illuminations and coverings that show the perfection of Islamic bibliopegy art in the 16th century. We know that Esfahan, Tabriz, Shiraz and Qazvin were prominent in Safavid bibliopegy. Among these cities, Shiraz was the most important one in the 16th century A.D. I want to introduce two Qurans which were brought to Istanbul as an order or a gift. These two holy Qurans from Safavid era have fine scripts, illuminations, covers and they are kept in Museum of Turkish and Islamic Arts in Istanbul. Ghataee and lac techniques have been performed proficiently on one of the covers. Mohamad al-Kateb and Ibn Qasem Daee Abdol Vahab al-Shirazi are the calligraphers. Both of the Qurans are transcribed in Yaghout al-Mostasami’s style which is still common in Iran. Ottoman History recorded in these Qurans are interesting, too. There is a note in one of the Qurans which is an endowment by Mehr Mah Soltan, Soltan Suleyman Qanouni’s daughter, to be kept and read in her mother’s tomb, Khoram Soltan. Another Quran was also dedicated to be kept in Aziz Mahmoud Khodaee’s mosque in Uskudar (Istanbul), according to its note, by a person named Fazlolah Ibn Mahmoud. There are horoscopes and prayers for finishing the Quran at the end of both Qurans which were common inn Safavid era.

    Keywords: Holy Quran, Safavid, Calligraphy, Horoscope, cover
  • Mohammad Memish * Pages 69-92

    Sekarzadeh Seyed Mohamad was one of the 18th famous calligraphers in Ottoman. He was born in Manisa. His father, Abdorahman Effendi, was a confectioner so Seyed Mohamad was known as “Shekarzadeh”. He was Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi’s student and got permission from him. He was famous especially for Thuluth and Naskh script. He died in 1753 A.D and his tomb is located next to Sheikh Hamdolah’s in Karacaahmet cemetery in Istanbul. There are still three Qurans transcribed by him in different museums. The first one is a Quran, No. 85, kept in Turkish and Islamic Arts in Istanbul. It was a copy of Quran by Hafiz Uthman and it was ordered by Sultan Salim the third. This one has 458 pages and has been finished in 1729 A.D. After finishing this Quran, the king has known Shekarzadeh’s tendency to visit Kaaba so let him go and ordered him to copy another Quran by Sheikh Hamdolah. So Shekarzadeh went to Medina and after staying there for a year and transcribing the mentioned Quran, came back to Istanbul. In that time, Sultan Mahmoud was at the beginning of his kingdom, so Shekarzadeh gave the Quran to him. It can be understood from the endowment and notes that this manuscript later was taken to prophet Mohamad’s shrine by Rateb Ismaeil, and today it is kept in Malek Abdolaziz’s library in Medina, No. 231. Later, Shekarzadeh transcribed a Quran because of Soltan Mohamad the first, in 1733 A.D. and today it is kept in Suleymaniye library (Yenicami 3). This Quran has 346 pages and it is the first Quran that published by Ottoman government officially in 1874 A.D. This manuscript was published perfectly by Turkish Classical Art Foundation in Istanbul in 2018. Shekarzadeh mentioned in colophon of this Quran that this was the third one he had transcribed and he wanted to do more. But there are only three manuscripts mentioned in resources. It can be possible that his other Qurans are in private collections. This article is about Shekarzadeh’s artworks, who is a famous Ottoman calligrapher, his place in the Quran transcribing and especially his Qurans’ features.

    Keywords: Holy Quran, Calligraphy, Shekarzadeh
  • Mustafa Ugur Derman * Pages 93-105

    Undoubtedly, the formation of calligraphy as an independent artistic tradition was the result of trying to transcribe the great and holy book of Islam with its most complete and original features. The Kufi script, which became popular and developed in Damascus and Kufa from the beginning of Islam, became the first type of script to write the the holy Quran in the Arab world. When Islam spread to the east, it changed to the Eastern Kufi and in the west to the Western Kufi and the examples have been remained until today. Despite the harsh nature of the Kufi script, its circular characters have effected on Thuluth, Naskh, Mohaghagh, and Reyhan scripts, which originated from Arabic script, and have given the Quran an extraordinary beauty. The efforts of the various Islamic governments that became powerful in Iran, the Mamluk government in Egypt, the Seljuk dynasty and the Ottomans in Anatolia, draw attention to transcribing God’s words. These scripts are used alone or alternately in transcribing of the Quran. By passing the time, the scale of the mentioned scripts above was determined by Yaghout al-Mostasami (died in 1299 A.D.) in Abbasid era by using dot. After the conquest of Istanbul by the Ottomans in 1453 A.D., Sheikh Hamdallah Amasi (1642-1698 A.D.), who appeared in Anatolia, chose the beauties of Yaghout scripts and created a new style and dedicated Naskh script to the transcribing of the Quran. Later, Hafiz Uthman (1642-1698 A.D.) repeated this choice through Sheikh’s transcriptions and revealed an understanding of Naskh script that is still accepted in the transcribing of the Quran today. So Naskh script introduced as “ Server of God’s Quran“ in Ottomans.

    Keywords: Mushaf-i Sharif, Kufic Calligraphy, Nesih Line, Calligraphers
  • Fatih Ozkafa * Pages 107-137

    Nezamadin Shah Mahmoud who is famous as “Zarin Qalam” in art world, was born around 1479-1493 A.D. in Neyshabour. His first calligraphy teacher was his uncle, Abdi Neyshabouri. He continued his learning as Soltan Ali Mashhadi’s student and improved his calligraphy. He appeared his style after studying masters’ scripts like Mir Ali Heravi and Mohamad Khandan. Shah Ismaeil Safavi, who supports artists, supported Shah Mahmoud and ordered him to transcribe a Shahnameh for himself. Shah Mahmoud has lots of artworks and a Quran kept in Istanbul Topkapi palace museum’s library (Hırka-i Saâdet , No. 25) transcribed by Nasta’liq script is one of his most beautiful art. The size of this Nasta’liq Quran is 25.5x37 cm and has 361 pages. It is illuminated by Hasan al-Baghdadi’s workshop. This Quran was given to Sultan Morad the third by Shah Mohamad Bahador Khan ( Shah Mohamad Khoda Bandeh Safavi) as a gift. It can be said that this Quran, which is precious because of its bibliopegy like cover, illumination and binding, affected Ottoman art and gave it a direction. Shah Mahmoud and his students played big roles in transferring Nasta’liq script from Iran, which is Nasta’liq’s birthplace, to Ottoman. This Quran, which has been transcribed elegantly from beginning to the end, is one of the Islamic masterpieces because of its illuminations, headlines, finishing verses and signs of each part. The purpose of this article is to introduce the Quran by Shah Mahmoud Neyshabori I Nasta’liq script and study the Iranian and Ottoman’s differences.

    Keywords: Holy Quran, Nasta’liq, Shah Mahmoud Neyshabouri, Safavid, Ottoman