نشریه ره توشه
پیاپی 13 (بهار 1402)

در میان معارف اسلامی، دعای جوشن کبیر نقش بسیار مهمی در امر خداشناسی دارد؛ تا آنجا که می توان آن را جامع ترین نسخه متنی که معرف ویژگی ها و اوصاف خداوند متعال است، شمرد. در فراز 22 این دعای شریف می خوانیم: «یا من اظهر الجمیل یا من ستر القبیح یا من لم یواخذ بالجریره یا من لم یهتک الستر یا عظیم العفو یا حسن التجاوز یا واسع المغفره یا باسط الیدین بالرحمه یا صاحب کل نجوی یا منتهی کل شکوی؛[1] ای آن که زیبایی را آشکار نمودی، ای آن که زشتی را پوشاندی، ای آن که بر گناه سرزنش نکردی، ای آن که پرده دری ننمودی، ای که گذشتت بزرگ، ای که نیکو درگذری، ای آمرزشت فراگیر، ای دستت به مهر گشوده، ای شنوای هر راز، ای سرانجام هر شکایت».[1]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 91، ص 397 382.

قرآن گنجینه نهفته ای از حقایق است که گذشت زمان و مرور ایام، پیشرفت علوم و دانش های گوناگون بشر، نه تنها گردوغباری بر دامن آن نپاشیده است و چهره پرفروغ آن را پنهان نمی کند، بلکه با پیشرفت دانش های نوین نکته های گوهرین اعجاز آن پرده از رخسار بر می دارد. قرآن آخرین و کامل ترین وحی نامه الهی است که به عنوان معجزه جاودان بر آخرین سفیر آسمانی نازل شد. قرآن چون دریایی است که خرد جستجوگران ژرف اندیش را وادار می کند با تحقیق و پژوهش تا اعماق آن سفر نمایند و گوهر درخشان معنا را از صدف الفاظ و کلمات وحی بیرون آورند. مهم ترین نکته درباره قرآن این است که نخستین معرف و اولین مفسر قرآن خودش است؛ ازاین رو در این نوشتار کوتاه قرآن کریم را در آیینه تمام نمای آیات خودش به تماشا نشسته ایم و جلوه ای از حقیقت قرآن را در قرآن باز شناسانده ایم و به تشنگان وادی معرفت عرضه کرده ایم.

از دعا های مشهور شب های ماه رمضان، دعای افتتاح است. این دعا با توحید و خدا شناسی شروع می یابد، با سیر معرفتی در پیامبر شناسی، امام شناسی و فاطمه شناسی ادامه یافته است و در مهدی شناسی مستغرق شده است. این نیایش اینگونه با ستایش آغاز می شود: «اللهم إنی افتتح الثناء بحمدک...»؛[1] آن گاه مشق عشق و اظهار بندگی را آموزش می دهد؛ سپس با درود بر پیامبر(ص) برخی صفات ایشان را بیان می نماید و آن گاه وارد امام شناسی می گردد. در بخش امامت بیشترین فراز های دعا به امام زمان(ع) اختصاص یافته است. در این نوشتار تنها فراز های امام شناسی این دعا بررسی می شود تا از سبوی این دعای قدسی جرعه ای معرفت و راهنما شناسی حاصل آید و مشکات جان با نور شناخت امامان(ع) روشن شود؛ به ویژه بر اساس این آموزه نورانی که: «اللهم عرفنی حجتک فإنک إن لم تعرفنی حجتک، ضللت عن دینی»،[2] معلوم می شود شناخت حجت الهی همواره چراغ فراراه حیات معنوی و دینی انسان های دین مدار است.
[1]. خدایا، من همراه ستایش ات ستودن تو را آغاز می کنم (محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج ‏2، ص 578).
[2] . خداوندا، حجت خود را به من بشناسان، اگر او را به من نشناسانی من در امور دینی خود به بیراهه خواهم رفت (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ‏1، ص 338).

دعا و نیایش تاثیر زیادی در روح انسان دارد و آن را تعالی می بخشد. انسان با دعا توجه و شایستگی بیشتری برای درک فیض حق پیدا می کند. دعا نوعی عبادت، خضوع و بندگی است؛ همان طور که همه عبادات آثار تربیتی متعددی دارند، دعا نیز دارای چنین اثری خواهد بود؛ ازاین رو در آیات و روایات بر آن تاکید بسیاری شده است. استجابت دعای بندگان از سوی خداوند یکی از سنن الهی است که در قرآن کریم بر آن تصریح و تاکید شده است: «و إذا سالک عبادی عنی فإنی قریب اجیب دعوه الداع إذا دعان»:[1] هرگاه بندگان من از تو درباره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند، اجابت می کنم.
دوست نزدیک تر از من به من است
وین عجب تر که من از وی دورم
«استجابت» و جواب متفرع بر سوال است و تا سوال نشود، جواب صدق نمی کند؛ سایل بنده است و مجیب خداوند که جواب بنده را می دهد، حوایج آنها را می پذیرد و از فضل خویش عنایت می کند.
دست حاجت چو بری، نزد خداوندی بر
که کریم است و رحیم است و غفور است و ودود
کرمش نامتناهی نعمش بی پایان
هیچ خواهنده از این در نرود بی مقصود
[1]. بقره: 186.

یکی از موضوعات قرآنی قابل تحقیق، مسیله «حسرت» در روز قیامت است؛ چنانکه در آیات روز قیامت را «یوم الحسره» و روز افسوس و حسرت خوردن نامیده اند. این نامگذاری از این روست که برخی در روز قیامت می گویند: ای کاش آیات الهی را تکذیب نمی کردیم![1] ای کاش از خدا و پیامبر اطاعت می کردیم![2] ای کاش مرگ ما به تاخیر بیفتد![3] البته در قرآن از قیامت با نام ها و عناوین مختلفی یاد شده است؛ برای مثال از آن جهت که اولین و آخرین انسان ها در قیامت جمع می شود، این روز «روز حشر» یا «روز جمع» خوانده شده است و از آن جهت که در قیامت حقایق روشن می شوند، «یوم تبلی السرایر»[4] است و بدان جهت که انسان ها در حسرت فرو می روند و احساس غبن می کنند، «یوم الحسره»[5] یا «یوم التغابن»[6] نامیده می شود. نوشتار پیش رو عوامل و زمینه های حسرت را با رویکردی قرآنی بررسی می کند. این مهم در محور های زیر ارایه شده است.
[1]. انعام: 27.
[2]. احزاب: 66.
[3]. منافقون:10 و 11.
[4]. طارق: 9.
[5]. مریم: 39.
[6]. تغابن: 9.

«به خودت ایمان بیاور»، «خودت را باور کن»، «به توانایی خودت ایمان داشته باش»، «به اهداف زندگیت ایمان بیاور»، «به ندای درونت گوش بده»، «بر اساس تصورات خودت زندگی کن»، «به نیروهای بیکران خود ایمان داشته باش»، «اگر به معجزه نمی توانی ایمان بیاوری، به معجزه درونت ایمان بیاور»، «به خودت عشق بورز و نیروی درونت را آزاد کن»، «مثبت فکر کن»، «به خودت ایمان داشته باش؛ همه چیز خود تو هستی»، «خداوند در درون توست؛ بر اساس تصورات خودت زندگی کن»، «انرژی درونت را آزاد کن»، «از قضاوت دیگران نترس»، «اراده خودت را محقق کن»، «برای خودت هدیه بخر»، «تو می توانی با تجسم خلاق، هر چه می خواهی به دست آوری»، «رویای خودت را محقق کن»، «افسانه شخصیت را تحقق ببخش»، «نفس عمیق بکش؛ خدا را در درون خود بیاب» و...، این ها جملاتی هستند که امروزه بسیار می شنویم؛ چه در میان افراد متدین و چه غیر مذهبی. این جملات از کجا آمده اند و چرا امروزه مانند توصیه هایی مجرب و آزموده رواج یافته اند؟ اگر بخواهیم ریشه رواج این جملات و افکار در پس آن ها را بدانیم، باید به هفتاد سال پیش برگردیم و «جنبش عصر جدید» را بشناسیم.

بی تردید همه انسان ها به طور فطری نه تنها میل و گرایش به خداشناسی دارند، بلکه محبت و دوستی خدا را نیز در جان و قلب شان می پرورانند و با این سرمایه معنوی ادامه حیات می دهند وبه زندگی معنا می بخشند. در قرآن کریم آمده است: «فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم ولکن اکثر الناس لا یعلمون»:[1] پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن؛ این فطرتی است که خداوند، انسان ها را بر آن آفریده است؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست. این است آیین استوار؛ ولی اکثر مردم نمی دانند.
آنچه همگان به دنبال آن هستند، اصل کسب این محبت نیست، بلکه هدف شان افزودن بر این سرمایه معنوی است. موضوع این نوشتار آشنایی با راهکارهای کلیدی است که موجب افزایش محبت و دوستی نسبت به خداوند متعال می شود و انسان را از مرتبه محب خارج می کند و تا مرز عشق به حق تعالی پیش می برد و او را عاشق، دلداده و دل باخته خداوند متعال می نماید. در این نوشتار از بین راهکارهای فراوان، تنها شش راهکار کلیدی شرح و تفسیر شده است.
[1]. روم: 30.

قرآن درباره رابطه ایمان و عمل صالح می فرماید: «من عمل صالحا من ذکر او انثی‏ و هو مومن فلنحیینه حیاه طیبه و لنجزینهم اجرهم باحسن ما کانوا یعملون؛[1]هر کس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مومن است، او را به زندگی پاک(حیات طیبه) زنده می داریم و پاداش آن ها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد». بنا بر این آیه شریفه ایمان و عمل صالح، معیار مهم سبک زندگی اسلامی و دستیابی به حیات طیبه است؛ یعنی برای رسیدن به حیات طیبه باید به این دو سلاح معنوی و الهی مجهز شد. اساسا هدف بعثت انبیاء، رسیدن به حیات طیبه و شکوفایی عقل و فطرت افراد در پرتو حیات طیبه است. حافظ درباره رسیدن به حیات طیبه و زندگی کریمانه می گوید:
گر نور عشق حق به دل و جانت اوفتد
بالله کز آفتاب فلک خوب تر شوی
[1]. نحل:  97.

یکی از ویژگی های مناجات با خدا به ویژه در ماه مبارک رمضان، جذاب و شیرین بودن آن است و این خود، موهبتی افزون بر موهبت یاد خداست ؛ چراکه در آن بنده هم به نعمت یاد خدا و ثمره های آن دست می یابد و هم از موهبت شیرینی این یاد برخوردار می شود؛ چنانچه امام سجاد (ع) عرضه داشت: «اللهم... متعنا بلذیذ مناجاتک و اوردنا حیاض حبک و اذقنا حلاوه ودک و قربک»:[1] بار خدایا! ما را از لذت مناجاتت بهره مند گردان و در آبگیرهای محبتت وارد گردان و شیرینی دوستی و قرب خودت را به ما بچشان. در دعای جوشن کبیر نیز می خوانیم: «یا من‏ ذکره‏ حلو»:[2] ای آن که یاد او شیرین است. همچنین در دعای عرفه آمده است: «یا من‏ اذاق‏ احباءه‏ حلاوه الموانسه»:[3] ای آن که شیرینی انس خود را به دوستان چشانده ای. استاد شهید مطهری می گوید: «... دنیای عبادت دنیای دیگری است. دنیای عبادت آکنده از لذت است؛ لذتی که با لذت دنیای سه بعدی مادی قابل مقایسه نیست. دنیای عبادت پر از جوشش و جنبش و سیر و سفر است،... دنیای عبادت شب و روز ندارد؛ زیرا همه روشنایی است، تیرگی و اندوه و کدورت ندارد، یک سره صفا و خلوص است».[4]
[1]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج‏91، ص 147.
[2]. همان، ج 1، ص 390.
[3]. همان، ج 92، ص 226.
[4]. مرتضی مطهری، مجموعه ‏آثار، ج ‏16، ص 419.

خیرخواهی، یکی از فضیلت های اخلاقی است که برای فرد و جامعه بسیار مهم و ضروری و موجب صلاح دنیا و آخرت می شود. نظر به اهمیت خیرخواهی، پس از بیان مفهوم و اهمیت خیرخواهی از نگاه قرآن، آثار و آداب آن را مرور می کنیم.

فراموشی و غفلت از «یاد و ذکر خدا» در آیینه آیات و روایات، یکی از مهم ترین عامل سقوط انسان ها به دره های گمراهی است؛ زیرا انسان برای عبودیت و معرفت خداوند پا به عرصه دنیا گذاشته است تا در پرتو آن به اوج ارزش های معنوی و تعالی روح دست یابد. از این رو کسی که به بیماری غفلت و نسیان مبتلا شود، حقیقت انسانی خویش را از یاد می برد و فراموش می کند که در نظام عالم، ذره ای ناچیز است و برای تداوم حیات هر لحظه نیازمند فیض و عطای الهی است. بنابراین یکی از موضوعات تربیتی و اخلاقی که بخشی از آیات قرآن را به خود اختصاص داده و به صورت ویژه مخاطبان خود را به تامل و درس آموزی از آن دعوت نموده است؛ موضوع غفلت است. تحلیل همه جانبه از این موضوع تربیتی و اخلاقی و دست یافتن به میزان تاثیرگذاری این موضوع در شکل گیری شخصیت انسانی، نیازمند به بیان و شرح تفصیلی چند نکته به هم پیوسته دارد که در این نوشتار بدان می پردازیم.

یکی از مفاهیم دینی که باید به یک مطالبه اولیه فرهنگی در جامعه اسلامی بدل شود، نهادینه کردن «قول سدید» است. سعادت دنیا و آخرت در گرو پرهیزکاری و مدیریت زبان و عفت کلام است. خداوند متعال می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و قولوا قولا سدیدا»:[1] ای کسانی که ایمان آورده‏اید، تقوای الهی پیشه کنید و سخن سدید بگویید. در این آیه افزون بر توصیه به تقوا، به قول سدید سفارش شده است. از دیدگاه قرآن کریم سخن باید سدید (محکم و استوار)، ثقیل (گرانبها) و طیب (پاکیزه) باشد؛ از این رو خدای متعال باارزش ترین انسان ها را باتقواترین آنان می داند[2] و لازمه تقوا را داشتن قول سدید بیان می کند.[3]
در روایات اسلامی گفتار زیبا و کلمه طیب مصداق صدقه به شمار می آید؛ همان گونه که رسول خدا9 فرمود: «الکلمه الطیبه صدقه»:[4] سخن پاکیزه، صدقه است. در حقیقت این عمل نیک آثار و برکت های صدقه را نصیب صاحبش می کند. از سیره نبوی(ص) می توان به اهمیت عفت گفتار پی برد؛ سهل بن سعد ساعدی می گوید: رسول الله(ص) هیچ گاه بر منبر ننشست مگر اینکه آیه هفتاد سوره احزاب [آیه فوق] را درباره امر به قول سدید تلاوت فرمود.[5]
قول سدید در روایات به گفتار حق و سخن صحیح تفسیر شده است.[6] در نهج البلاغه نیز گفتگوی حق و صحیح به معنای رعایت تقوای زبان آمده است. امیرالمومنین(ع) اولین فضیلت متقین را مربوط به زبان و سخن گفتن آنها می داند و می فرماید: «فالمتقون فیها هم اهل الفضایل منطقهم الصواب و...».[7] بنابراین کنترل زبان علامتی مهم برای سلامت روح انسان است. با کنترل زبان، چشم و گوش و سایر اعضا نیز کنترل خواهد شد.
[1]. احزاب: 70 و 71.
[2]. حجرات: 13.
[3]. احزاب: 70 و 71.
[4]. ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین، ج 5، ص 277.
[5]. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج ‏5، ص 224؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج ‏16، ص 353.
[6]. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج 2، ص 197؛ حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسایل، ج 11، ص 149.
[7]. شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 193.

آرزو ها بی شک نقش مهمی در سرنوشت انسان دارد. آرزو ها در واقع نوید دهنده حرکت به سمت اهداف هستند. انسان با آرزو همزاد است و با آرزو زندگی می کند. شب هنگام به امید و آرزوی روزی سرشار از سعادت و موفقیت به بستر می رود و صبح به امید طلوع دوباره خورشید و روزی همراه با سعادت از خواب بر می خیزد؛ اما برخی آرزو ها نه تنها نقشی در سعادت انسان ندارد، بلکه عامل انحراف و بدبختی است؛ آرزوهایی که می توان از آن به عنوان آرزوی ناروا یاد کرد. طنطاوی آرزو را غریزه ای می داند که برای تشویق انسان به تحصیل کمال در او به ودیعت نهاده شده است؛ بنابراین هرگاه آرزو در جهت نابودی آنچه دیگران دارند یا بازداشتن شخص از تحصیل کمال باشد، ناروا خواهد بود.[1] این نوشتار می کوشد آرزو های ناروا را از منظر قرآن تبیین کند.
[1]. طنطاوی بن جوهری، الجواهر، ج 2، ص 38.

تهمت و بهتان، از آفاتی هستند که اثر تخریبی آن ها در روابط بین فردی، به مراتب بیشتر از دیگر آسیب های گفتاری است؛ به گونه ای که می توان گفت نابود کننده روابط اجتماعی و ناپسندترین بیماری های زبان هستند که اگر در یک جامعه رایج شود، امنیت و آبروی افراد تهدید می شود. در اجتماعی که افراد آن به خود حق بدهند به دیگران بهتان و تهمت بزنند، اعضای آن احساس امنیت و آرامش نمی کنند؛ از این رو یکی از مباحث مهم اخلاقی که در آیات و روایات مورد توجه قرار گرفته است، آفات زبان است. بر این اساس در روایات به مراقبت از زبان تاکید شده است؛ چنانکه امام علی(ع) فرموده است: «إن هذا اللسان مفتاح کل خیر و شر فینبغی للمومن ان یختم علی لسانه کما یختم علی ذهبه و فضته؛[1] به راستی این زبان کلید هر خوبی و بدی است و سزاوار است که مومن بر زبان خود مهر زند؛ چنانکه بر طلا و نقره اش مهر می زند». در نوشتار حاضر به دو آفت مهم زبان، یعنی تهمت و بهتان پرداخته است.
[1]. حسن بن علی ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص  298.

لفظ شیطان و ابلیس در آموزه های دینی کاربردهای متفاوتی دارد؛ «شیطان» در معنای عام به معنای موجود شرور و سرکش است. «ابلیس» به معنای خاص، همان شیطان جنی است که از درگاه الهی و رحمت او رانده شد. وقتی شیطان از درگاه الهی رانده شد، به خداوند عرض کرد: «قال فبعزتک لاغوینهم اجمعین، إلا عبادک منهم المخلصین»:[1] گفت: «به عزت ات سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو از میان آنها.
شیطان راهزن خطرناکی برای انسان دین دار است و با تمام قوا و لشکرش تلاش بر انحراف و گمراهی انسان دارد. از طرفی باید اذعان داشت شیطان به اذن خداوند متعال در عرصه آزمایش و ابتلا مهم ترین نقش را برای آدمی ایفا می کند. شناخت این دشمن و راه های نفوذ او در زندگی، از مهم ترین وظایف هر انسانی است. شیطان با تدلیس، جلوه گری و نفوذ خود انسان را از توجه به خدا و سعادت حقیقی دور می کند. نکته مهم این است که ابلیس موجودی دارای عقل است؛ بنابراین از روی آگاهی و اختیار با خدای متعال به مخالفت پرداخته است؛ به همین دلیل نمونه آشکار و خوبی برای عبرت آموزی انسان به حساب می آید؛ چراکه انسان هم دارای عقل، علم و اراده است. شیطان گرچه عبادت خدا می کرد، به دلیل نداشتن ایمان واقعی دچار کبر شد و بر سر کبریایی خداوند به نزاع با او پرداخت و کبرورزی او زمینه سازحبط اعمال صالح او گردید.
در این نوشتار به مراحل و راه های نفوذ شیطان در انسان اشاره می شود.
[1]. ص: 82 83.

اخلاق کسب و کار، یکی از اصلی ترین مسایلی است که صاحبین کسب و کار باید برای برقراری عدالت و اعتماد، به آن توجه داشته باشند. بسیاری از صاحبان کسب و کار با پایبندی به اصول اخلاقی، توانسته اند بستر پیشرفت را برای خود و جامعه فراهم سازند؛ در حالی که بعضی دیگر با بی توجهی نسبت به اصول اخلاقی در کار موجبات رکود و شکست خود را ایجاد کرده اند. از این رو نهادینه کردن فرهنگ اسلامی به ویژه گزاره ها وآموزه های امام علی(ع) در عرصه کسب و کار، موجب تقویت ایمان افراد و تثبیت جایگاه فرد در جامعه و حتی سبب کاهش تخلفات تجاری در بازار مسلمانان و کاهش فساد های مالی خواهد شد. همچنین رعایت احکام و اخلاق اسلامی در محیط کسب و کار مانند رعایت وقت نماز، ادب، انصاف و صداقت افزون  بر برکات اخروی، موجب برکات دنیوی می شود؛ به این ترتیب که اعتماد مشتری را جلب و محیط کسب و کار را جذاب و پر رونق می نماید: «رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله و إقام الصلاه و إیتاء الزکاه یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار؛[1] مردان مومنی که تجارت و داد و ستد آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمی دارد، [و] پیوسته از روزی که دل ها و دیده ها در آن زیر و رو می شود، می ترسند».
[1]. نور: 37.

مهم ترین نوع یادگیری انسان از نظر واضعان «نظریه یادگیری اجتماعی»،[1] یادگیری مشاهده ای است. بر همین اساس یکی از روش های تربیت، تربیت به وسیله الگوست که می توان آن را «روش الگویی» نامید. یکی از نیازهای جدی و واقعی انسان از بعد روحی روانی، حس الگوطلبی و اسوه خواهی است. بشر همواره کوشیده است که در زندگی خود، الگو و معیاری برگزیند تا کردار و گفتارش را در همه شیون و زمینه ها بر اساس آن تنظیم کند. این روش در ابعاد مختلف زندگی کاربرد دارد و از آنجا که محتوای تربیت را به صورت عینی و عملی ارایه می دهد، در انتقال مفاهیم و آموزش برنامه های تربیتی بسیار موثر است. بی شک اگر ما قادر نبودیم که در محیط اجتماعی از طریق مشاهده رفتار و اعمال دیگران به یادگیری بپردازیم، زندگی ما مختل می شد. انسان مقدار زیادی از دانش ها، مهارت ها و سایر یادگیری ها را از راه مشاهده رفتار والدین، دیگران و نیز از طریق مشاهده پیامدهای رفتار آنان کسب می کند. یادگیری مشاهده ای، در واقع همان سرمشق گیری است که در آن فرد با انتخاب یک سرمشق یا الگو به تقلید از رفتار آن می پردازد؛ چراکه تقلید یکی از فرایندهای روانی به شمار می رود که پایه و اساس بسیاری از یادگیری های انسان است. گرایش به تقلید به قدری در وجود انسان شایع است که برخی روانشناسان آن را غریزه دانسته اند.[2] در این نوشتار با نگاهی گذرا به تاریخ و معارف دفاع مقدس، به تبیین الگوهای فردی و عبادی رزمندگان و شهیدان می پردازدیم.
[1] ر.ک: علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 212.
[2]. اتو کلاین برگ، روان شناسی اجتماعی، ترجمه علی محمد کاردان، ج 2، ص 494.

ماه رمضان، از ایام پر برکتی است که نسیم های رحمت الهی بر انسان ها می وزد و هر لحظه آن، فرصت مناسبی است که با بهره مندی از آن می توان به نقطه تکامل انسانی نزدیک و نزدیک تر شد. یکی از مسایل مهم این ماه، روزه داری است. روزه آثار و فایده های تربیتی و سازندگی مانند صبر، آخرت گرایی، کنترل شهوت، شکوفایی حس همدردی با فقرا و کم شدن شکاف طبقاتی و... را به همراه دارد. خداوند با تشریع روزه، فرصت مناسب را در اختیار انسان قرار داده است تا او استعداد بالقوه اش در راه رسیدن به قرب الهی را به فعلیت برساند و به مقام خلیفه اللهی نزدیک شود. همان گونه که روزه داری دارای فواید فردی و اجتماعی است، روزه خواری نیز دارای عواقب و آثار زیانبار فردی و اجتماعی است. نوشتار پیش رو با دو محور اصلی «آثار روزه داری» و «آثار روزه خواری» تدوین شده است.

نماز، ستون و مهم ترین رکن عبادی دین است که با تمام معارف دین ارتباط دارد. جایگاه ویژه نماز در برنامه عبادی مومنان بر کسی پوشیده نیست. آنان پنج بار در طول شبانه روز نماز می خوانند و با سرمنشا هستی سخن می گویند؛ از این روست که نماز از مهم ترین واجبات الهی در ادیان توحیدی به شمار می رود؛ چنانکه در سوره انبیا از نماز و زکات به عنوان مهم ترین عبادات و کارهای خیر یاد شده است: «و جعلناهم ایمه یهدون بامرنا و اوحینا إلیهم فعل الخیرات و إقام الصلاه و إیتاء الزکاه و کانوا لنا عابدین؛[1] و آن ها را پیشوایانی قرار دادیم که (جامعه را) به دستور ما هدایت می کردند و به آن ها انجام کارهای خیر و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان فقط پرستش کنندگان ما بودند». گزارش این آیه از سیره انبیا(ع)، از انجام کارهای خیر برای الگوگیری شامل همه عبادات و معاملات می شود و ذکر نماز و زکات برای توجه دادن به جایگاه این دو در میان عبادات است؛ زیرا نماز عامل تزکیه نفس و بازدارنده از زشتی ها و زکات عامل اصلاح جامعه است.[2] 
با توجه به جایگاه نماز، بایسته است به آسیب ها و پیامدهای سبک شمردن و سهل انگاری نماز پرداخته شود. نوشتار پیش رو این مهم را درمحور های زیر بیان می کند
[1]. انبیا: 73.
[2]. محمدطاهر ابن عاشور، التحریر و التنویر، ج‏ 17، ص 81.

شرایط پذیرش صلح نامه از سوی امام حسن(ع) در برابر معاویه یکی از رخدادهای پس از شهادت امام علی(ع) است که دقت در بازتاب این خبر و پیامدهای آن در جهان اسلام، به روشنی شرایط سیاسی و اجتماعی صلح را بیان می کند. اگر دنیای اسلام آن روز را به این چهار بخش تقسیم کنیم: قلمروی سرزمینی هوداران امام(ع)، قلمروی معاویه (شامات)، مناطق حضور مخالفان (مکه و بصره) و مناطق بی طرف (جزیره و مناطقی از ایران)؛ بررسی شرایط سیاسی و اجتماعی آن دوره و نگاه دقیق به رفتارهای چندگانه هر یک از قلمروها، نشان می دهد شرایط پذیرش صلح نامه از نظر سیاسی و اجتماعی هر حاکمی را ناگزیر از پذیرش صلح نامه می نمود. آنچه از نظر خواننده گرامی می گذرد، بررسی شرایط سیاسی اجتماعی مناطق بزرگ اسلامی در آن دوران است.

ولایتعهدی امام رضا(ع)، یکی وقایع مهم تاریخ اسلام بود که از جانب مامون عباسی و با هدف های مشخصی در رمضان سال 201قمری شکل گرفت. اگر چه مامون اهداف متعددی از این اقدام خود داشت، اما با توجه به اتفاق های درون دستگاه خلافت، بی اعتمادی ایرانیان و قیام های متعدد علویان، مهم ترین هدف او تثبیت حکومت خود و کسب مشروعیت برای خلافت عباسی بود. اگر چه مامون توانست تا حدودی حکومت خود را به ثبات برساند، اما هدف دیگر او یعنی مشروعیت بخشی به خلافت عباسی نه تنها تامین نشد؛ بلکه با اقدامات به موقع امام رضا(ع) مشروعیت حکومت آن ها زیر سوال رفت. در این پژوهش با نگاهی به مشکلات مامون، به مهم ترین اهداف و اقدامات او در راستای کسب مشروعیت پرداخته و عکس العمل امام رضا(ع) پرداخته می شود.

رابطه امام رضا(ع) با پیروان فرقه های اسلامی به ویژه در دوران ولایتعهدی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و این را می توان از مناظره های آن حضرت به دست آورد. نوع برخورد با آنان، اخلاق مناظره، چگونگی استناد به منابع، ارایه مستندات و توجه به روحیه مخاطبان از نکاتی هستند که در گفتگو و مناظره های آن حضرت از جایگاه ویژه ای برخوردارند. این نوشتار به دنبال پاسخ به این پرسش است که مناظره های حضرت علی بن موسی الرضا(ع) با پیروان فرقه های اسلامی در دوره ولایتعهدی چگونه بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش و به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی و روایی می توان گفت آن امام همام با تکیه بر اصول مشترک مانند استناد به آیات قرآن کریم و بهره گیری از سیره نبوی و استدلال های عقلی و با تکیه بر اخلاق اسلامی به پرسش ها و شبهات مطرح شده، پاسخ داده اند و در تصحیح باورهای نادرست افراد کوشیدند و مطالب درست را به مخاطبان منتقل می کردند.

اکنون ایران اسلامی در پیچ تاریخی تمدن اسلامی قرار دارد و باید از عقبه هایی مانند جنگ احد بگذرد. خداوند می فرماید: «و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون إن کنتم مومنین».[1] مسلمانان در جهان برترین هستند؛ اما تمدن مسلمانان امروزه برترین نیست. این نوشتار از دیدگاه قرآن راه رسیدن به این برتری را بیان می کند. «جنگ احد» یکی از عبرت های تاریخی مسلمانان و درسی بزرگ برای چیره شدن بر دشمن و دوری از عوامل شکست است. «جنگ احد» در ماه رمضان در سال سوم هجری قمری به وقوع پیوست. گاهی سوال از چگونگی این حادثه و بیان وقایعی است که در این جنگ به وقوع پیوست؛ اما مهم تر از آن، نگاه فلسفه تاریخی و بررسی عوامل شکست و پیروزی مسلمانان در این جنگ است. به این مناسبت آیات «جنگ احد» خوانش می شود و بر اساس آن چرایی پیروزی ها و شکست ها از دیدگاه قرآن بیان می شود. آیات 121 تا 179 سوره آل عمران مربوط به این جنگ است؛ البته آیات 130-138 (9 آیه) و 159-164 (9 آیه) مربوط به «جنگ احد» نیست و میان آیات مربوط به این جنگ قرار گرفته است. آیه های 139 و 152 عوامل بیشتر و مهم تری از پیروزی و شکست را بیان کرده اند و مناسبت است آیات صدر سخنرانی قرار گیرند.
[1]. آل عمران: 139.

جنگ ها همیشه به لایه سخت آن ها، یعنی نظامی گری و حمله با سلاح و تجهیزات قتل و تخریب شناخته می شوند؛ اما لایه نرم جنگ ها که هم هدف های آن، بخش نرم یک جامعه یعنی دین، معنویت، باورها، اندیشه ها، تحلیل ها، نظام ها و معیارهای حق و باطل، خوب و بد، درست و نادرست، دوست و دشمن و... است و هم روش های آن، ابزارهای فکری، گفتاری، نوشتاری و انواع رسانه ها و اینترنت هستند؛ از نظر اهمیت و تاثیرگذاری اگر مهم تر از جنگ سخت نباشد، کمتر از آن نیست. بی تردید مقابله با جنگ نرم  پیچیده تر، سخت تر و زمانبرتر از جنگ نظامی و سخت است. ناپلیون با توجه به هر دو نوع قدرت، می گوید: «تنها دو قدرت شمشیر و فکر در جهان وجود دارد و در درازمدت، شمشیر همواره در برابر قدرت فکر مغلوب بوده است».[1]
جنگ روانی، پدیده جدیدی نیست و در اعماق تاریخ تنازع قدرت ها به راحتی قابل مشاهده است. در رسالت پیامبر خاتم، حضرت محمد(ص) و جریان امامت ایمه(ع)، جنگ روانی دشمنان اسلام و اهل بیت(ع) به وفور نمایان است. در وقوع و تداوم انقلاب اسلامی، حربه اصلی دشمنان انقلاب افزون بر به کارگیری همه توان فیزیکی و سخت، جنگ روانی به شمار می رود که پس از ناکامی های مکرر آنان از تاثیر جنگ نظامی بود. این نوشتار درصدد است جنگ روانی دشمنان جمهوری اسلامی ایران را مورد بحث قرار دهد، ضمن بررسی مفهومی آن به شیوه های جنگ روانی اشاره کند و راه های خنثی سازی آن ها را بازشناسی نماید.
[1]. گاری لی وایت، «عملیات روانی در قرن بیست و یکم»، ترجمه سیدحسین محمدی نجم، ص 35.

جنگ ها در طول تاریخ همواره ترکیبی از شیوه ها، ابزارها و روش های متنوع بوده اند. جنگ نظامی بدون جنگ تبلیغاتی و تضعیف روحیه دشمن نمی تواند موفقیتی کسب کند؛ همان گونه که جنگ اقتصادی و تحریم بدون روایت سازی و ضعیف سازی روحیه رقیب نمی تواند کاری از پیش ببرد؛ بنابراین جنگ ترکیبی مسیله جدیدی نیست، بلکه در طول تاریخ همواره توسط قدرت ها استفاده می شده است. سوال این است که چرا اصطلاح جنگ هیبریدی یا ترکیبی در عصر کنونی مطرح شده است؟ شاید یکی از مهم ترین دلایل این قضیه، ظهور ابزارهای نوینی همچون شبکه های اجتماعی و فضای اینترنت و توسعه رسانه های نوین در عصر حاضر است. این نوشتار به موضوع جنگ هیبریدی و جهاد تبیین که نوعی پاتک به این جنگ است، می پردازد.

خداوند می فرماید: «الذین قالوا ربنا الله ثم استقموا تتنزل علیهم الملایکه الا تخافوا و لا تحزنوا وابشروا بالجنه التی کنتم توعدون، نحن اولیاوکم فی الحیوه الدنیا و فی الاخره ولکم فیها ما تشتهی انفسکم ولکم فیها ما تدعون، نزلا من غفور رحیم»:[1] کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنها نازل می ‏شوند که نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است. ما یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و در آخرت هستیم و برای شما هرچه بخواهید، در بهشت فراهم است و هرچه طلب کنید، به شما داده می‏ شود. اینها به عنوان پذیرایی از سوی خداوند غفور و رحیم است.
استقامت و پایداری از عوامل مهمی است که در دستیابی هر فرد و جامعه ای به اهداف بلند، نقش تعیین کننده ای دارد؛ از همین رو خداوند پیامبر اکرم(ص) و مومنان را به پایداری و استقامت فرمان داده است[2] و آثارارزشمندی را برای استقامت کنندگان اختصاص داده است.[3] استقامت در مکتب اسلام دارای جایگاه بسیار مهمی است؛ به گونه ای که به تعبیر ابن عباس هیچ آیه ‏ای شدیدتر و مشکل تر از آیه امر به استقامت «واستقم کما امرت»[4] بر پیامبر خدا(ص) نازل نشد؛ بنابراین هنگامی که اصحاب از آن حضرت پرسیدند: «قیل یا رسول الله(ص) قد اسرع إلیک الشیب؟ قال شیبتنی هود و الواقعه و...»:[5] چرا به این زودی موهای شما سفید شد و آثار پیری در شما نمایان گشته است؟ فرمود: مرا سوره هود و واقعه... پیر کرد. آن حضرت بعد از نزول این آیه فرمود:«دامن به کمر بزنید، [که وقت کار و تلاش است] و نقل شده است بعد از آن پیامبر(ص) هرگز خندان دیده نشد».[6]
[1]. فصلت:30 32.
[2]. «فاستقم کما امرت و من تاب معک» (هود: 112)؛ «و استقم کما امرت» (شوری: 15).
[3]. فصلت:30 32.
[4]. هود: 112.
[5]. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 5، ص 405.
[6]. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 4، ص 408.

پوشش زنان، مظهری از اسلامیت و تمدن جوامع اسلامی است. بررسی ها و داده های تاریخی و کتب دینی نشان می دهد اسلام و سایر ادیان آسمانی با صراحت به دو فریضه الهی، یعنی حجاب و عفاف پرداخته و انسان ها را بدان فراخوانده اند. در آیات و روایات معصومان0ع) نیز بر رعایت حجاب بانوان و بایستگی حفظ عفت اجتماعی پافشاری شده است. افزون بر آن، گزارش‍های تاریخی نیز از حساسیت و عملکرد پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) برای اقامه عملی حجاب و ایجاد فضای عفت در جامعه حکایت دارد. امروزه مسیله «حجاب»، از موضوعات مطرح و چالش زاست که بایسته است بدان پرداخته شود. نوشتار پیش رو که در قالب پرسش وپاسخ سامان یافته است، به این امر مهم می پردازد.

امروز در شرایطی به سر می بریم که اوضاع اقتصادی جهان به علت های مختلفی همچون جنگ روسیه و اوکراین دچار بحران و مشکلاتی شده است. اوضاع اقتصادی جمهوری اسلامی ایران نیز افزون بر مسایل جهانی، تحریم های ظالمانه آمریکا و برخی مسایل منطقه ای نابسامان شده است. دشمنان با سوءاستفاده از این فرصت، تمام سعی و تلاش خود را برای ایجاد یاس و نا امیدی در میان مردم ایران و به ویژه جوانان به کار برده است؛ از همین روست که مقام معظم رهبریK فرموده است: «سیاست تبلیغی و رسانه ای دشمن و فعال ترین برنامه های آن، مایوس سازی مردم و حتی مسیولان و مدیران ما از آینده است. خبرهای دروغ، تحلیل های مغرضانه، وارونه نشان دادن واقعیت ها...، برنامه همیشگی هزاران رسانه صوتی و تصویری و اینترنتی دشمنان ملت ایران است. شما جوانان باید... در خود و دیگران نهال امید به آینده را پرورش دهید. ترس و نومیدی را از خود و دیگران برانید».[1] از این رو امید، عاملی برای استواری نظام اجتماعی و عامل حرکت و تلاش انسان است. این نوشتار به امید اجتماعی و راهکارهای افزایش آن می پردازد.
[1]. بیانیه گام دوم انقلاب خطاب به ملت ایران.
https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=41673

اسلام بر پاره ای آموزه ها و معارف استوار است که رشد و سعادت جامعه انسانی در گرو تبعیت و به کارگیری آنها در زیست فردی و اجتماعی است؛ کسب شناخت درست در برابر این آموزه ها و جهد کافی برای عمل به آنها در چارچوب قوانین شریعت، برای همه پیروان و مکلفان امری ضروری است. یکی از آموزه های اسلام که قرآن کریم نیز با تاکید و تصریح بدان گوشزد کرده است، آموزه «امربه معروف و نهی از منکر» است، «ولتکن منکم امه یدعون إلی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولیک هم المفلحون»:[1] باید گروهی از شما مردم را به خیر دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند، اینان رستگاران اند. بر اساس مفاد آیات و روایات، امر به معروف و نهی از منکر نه پدیده ای فردی، بلکه اجتماعی و سبب صلاح و رستگاری همه امت اسلامی است.
[1]. آل عمران: 104.