نشریه شالیزار
پیاپی 1 (بهار و تابستان 1398)

بذر به عنوان اندام تکثیر و بقای گیاهان زراعی و مهم ترین نهاده تولید محصولات زراعی است. همچنین بذر یکی از مهم ترین عوامل دستیابی به پتانسیل واقعی عملکرد و بهبود کیفیت محصول می باشد. اهمیت بذر و نقش اساسی آن در تولید برنج به عنوان یک غله استراتژیک در کشور نیز بر کسی پوشیده نیست. کشورهای پیشرفته جهان با توجه به نقش و اهمیت بذر در افزایش تولید برنج که به طور متوسط افزایش حدود 10 درصدی تولید می باشد، سال های متمادی برای دستیابی به یک برنامه مدون جهت تهیه و تولید بذر سالم که دارای برچسب تایید باشد، سرمایه گذاری کرده اند. بنابراین تولید بذر گواهی شده برای حفظ خلوص ارقام، افزایش درآمد کشاورزان و حفظ منابع ژنتیکی در پایداری تولید برنج نقش مهمی دارد. از بذر گواهی شده دارای برچسب تایید، برای انتقال تکنولوژی های نوین و ابزاری بنیادین جهت تامین امنیت غذایی نیز استفاده می شود. یکی از مهم ترین موارد در انتخاب بذر، توجه به برچسب گواهی از موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال می باشد. بذرهای گواهی شده توسط این موسسه دارای خلوص بالای 98 درصد، عاری از بذر علف های هرز، آفات و بیماری های بذرزاد، مواد جامد و قوه نامیه بالای 80 درصد می باشد. بنابراین استفاده از این بذرها موجب کاهش مصرف بذر در خزانه، کاهش خسارت ناشی از بیماری های قارچی در ابتدای فصل، رشد یکنواخت گیاهچه ها، قدرت رشد بیشتر نشاها و استقرار سریع تر در مرحله نشاکاری، یکدست بودن مزرعه، همزمانی در رسیدگی، عملکرد بیشتر، سهولت در برداشت مکانیزه و بهبود کیفیت محصول نهایی به دلیل خلوص بالا خواهد شد. از طرفی به دلیل نبود علف هرز در بذر، هزینه های وجین در مرحله داشت کم تر شده و برنج تولیدی به دلیل خلوص بالا و یکنواختی از بازار پسندی بالاتری برخوردار خواهد بود. بنابراین استفاده از بذرهای گواهی شده  جهت افزایش تولید، بهبود کیفیت برنج، و افزایش درآمد به شالیکاران عزیز توصیه می شود.

تهیه خزانه برنج و پرورش نشا های سالم و قوی اساسی ترین مرحله کشت برنج می باشد. به طوری که برنج کاران معتقدند، اگر کسی بتواند در خزانه، نشاهای سالم و قوی تهیه نماید کشاورز ماهری محسوب می شود. تولید گیاهچه های قوی و سالم می تواند سهم زیادی در افزایش عملکرد محصول داشته باشد. بذر دنیای کوچک میکروب ها است که توانایی حمل انواع گسترده ای از قارچ ها، باکتری ها، ویروس ها، نماتدها و غیره را دارد که قادرند باعث ایجاد بیماری هایی در گیاهچه ها یا گیاهان گردند. آلودگی بذر برنج به عوامل بیماری زای قارچی و باکتریایی بذرزاد، مشکل بزرگی برای کشاورزان در دنیا و ایران می باشد که در شرایط مساعد در خزانه ها باعث مرگ و میر گیاهچه ها و ایجاد خسارت می شوند. از مهمترین بیماریهای بذرزاد برنج، پوسیدگی طوقه، لکه قهوه ای و بلاست برنج می باشند. بهترین راهبرد برای مدیریت این بیماری ها در خزانه و مزرعه، استفاده از بذرهای سالم و عاری از آلودگی است. بنابراین برای پرورش نشای سالم، سبک و سنگین نمودن بذرها در محلول نمک و سپس ضد عفونی بذر برنج با قارچ کش مناسب برای کنترل بیماری های بذرزاد ضروری می باشد. همچنین در صورت آلودگی نشا در خزانه به بیماری لکه قهوه ای و بلاست، می توان با روش مبارزه شیمیایی با استفاده از قارچکش مناسب از انتقال نشای بیمار به مزرعه جلوگیری کرد.

پرورش گیاهچه سالم و قوی برنج شرط اولیه و اساسی در تولید و دستیابی به سطوح عملکرد بالا است. هر ساله، خزانه گیری در خارج از تقویم زراعی و یا کاهش درجه حرارت در اوایل فروردین ماه، موجب خسارت گیاهچه در خزانه ها می شود. شدت خسارت سرما در خزانه برنج به فاکتورهای متفاوتی مانند مرحله رشد گیاه، مدیریت زراعی، مدیریت تغذیه ای، میزان کاهش دما و مدت زمانی که گیاه در معرض این خطر قرار گرفته است بستگی دارد. در برخی از موارد تنش سرما ممکن است با خسارت عوامل بیماری زا همراه شود. مشاهده شده است که در بسیاری از موارد، کشاورزان به جای پرداختن به اصل مشکل یعنی مدیریت درجه حرارت، بلافاصله پس از ایجاد تنش، به مصرف انواع مواد شیمیایی اعم از تقویت کننده یا سموم شیمیایی روی می آورند که نه تنها کمکی به حل مشکل نمی کند بلکه سبب تشدید خسارت نیز می شود. برای مقابله با تنش سرما، لازم است تا زمانی که درجه حرارت پایین تر از حد بهینه است، عملیات مراقبتی مانند استفاده از پوشش پلاستیکی مضاعف و مدیریت آب (وجود آب در خزانه به ویژه در طول شب) انجام شود. در صورت بروز خسارت ناشی از تنش سرما، لازم است تا گیاهچه با شرایط مناسب سازگار شود و سپس نسبت به استفاده از یکی از مواد محرک رشد و یا در صورت نیاز یکی از قارچ کش های توصیه شده توسط کارشناسان اقدام کرد.

رقم جدید برنج با نام تیسا که دارای عملکرد بالا و کیفیت دانه مطلوب و زودرس می باشد از تلاقی رقم محلی بینام و یک لاین خارجی از موسسه بین المللی تحقیقات برنج به دست آمده است. کارهای مقدماتی برای تهیه این رقم در سال 1378 آغاز و پس از انجام آزمایش های متعدد و انجام گزینش و بررسی های مختلف مزرعه ای و آزمایشگاهی، پس از تایید زودرسی، کیفیت مطلوب و عملکرد بالا، این رقم در سال 1397 به عنوان رقم جدید با نام "تیسا" معرفی شد. بر اساس نتایج آزمایش های انجام شده، این رقم مقاوم به بیماری بلاست و شیت بلایت و متحمل به آفت کرم ساقه خوار می باشد. این رقم دارای میزان آمیلوز متوسط (9/21 درصد)، طول دانه بلند (9/7 میلی متر و پس از پخت 7/14میلی متر)، ارتفاع مناسب گیاه (115-110 سانتی متر)، وزن هزار دانه (30 گرم)، زودرس (95-90 روز) و عملکرد بالای شلتوک (5/7 تن در هکتار و با پتانسیل تولید 12-11 تن در هکتار) می باشد. با توجه به مقاوم بودن این رقم به بیماری ها، از هزینه اضافی ناشی از مصرف سموم کاسته شده و کاهش آلودگی های زیست محیطی را نیز در پی دارد. با توجه به روند رو به رشد جمعیت و محدود بودن سطح زیر کشت، کشت این رقم می تواند رضایت کشاورزان را به لحاظ کمی و کیفی تامین کند و گامی در جهت افزایش ضریب خود کفایی، امنیت غذایی و اقتصاد مقاومتی باشد.

در راستای تداوم معرفی ارقام جدید با دارا بودن خصوصیات ارقام محلی و با هدف کاهش ارتفاع بوته و طول دوره رشد، جمعیت اصلاحی حاصل از تلاقی رقم هاشمی به عنوان والد پدری و رقم صالح به عنوان والد مادری در سال 1383 تشکیل و با استفاده از روش اصلاحی شجره ای گزینش لاین های پاکوتاه و زودرس طی یک دوره پنج ساله (1389-1385) انجام شد. از تلاقی مذکور تعداد 13 لاین امیدبخش جدید انتخاب و با ارزیابی آن ها طی دو سال در 3 مکان، لاین جدید با کد RI1830-12 با عملکرد و پایداری بالاتر مورد گزینش نهایی واقع و به عنوان رقم آنام در سال 1397 به جامعه کشاورزی معرفی شد. رقم جدید آنام، با عملکرد دانه 6-8/4 تن در هکتار، دانه بلند و قلمی، وزن صد دانه 6/2-5/2 گرم، تعداد دانه پر 145-135 عدد و میزان آمیلوز 21-20 درصد، ضمن برتری نسبت به والدین خود جزء ارقام زودرس (104-100 روز) و پاکوتاه (102-93 سانتی متر) محسوب شده و از کیفیت پخت مشابه ارقام محلی ایرانی برخوردار می باشد. رقم مذکور از نظر ساختار ظاهری و مورفولوژی بسیار شبیه رقم محلی ایرانی بویژه رقم دمسیاه است و همانند آن دارای ریشک های کوتاه و سیاه رنگی می باشد. جوانه زنی بذر های رقم آنام در خزانه همانند سایر ارقام محلی از سرعت بالایی برخوردار می باشد. پخت برنج سفید رقم آنام به صورت کته و آبکش و مصرف آن نشان داد که از کیفیت پخت و خوراک بسیار خوبی برخوردار است و بعد از پخت نرم بوده و همانند ارقام محلی دارای عطر و طعم می باشد.

در تداوم معرفی رقم جدید برنج با کیفیت مطلوب و عملکرد بالا تعداد 32 لاین خالص برنج با چهار شاهد بین المللی (ارسالی از ایری) و دو شاهد ایرانی (فجر و ندا) از سال 1380 تا سال 1390 از نظر خصوصیات مهم زراعی و کیفی در مناطق مختلف استان مازندران و سایر استان ها در قالب فعالیت های تحقیقاتی و ترویجی ارزیابی شده اند. نتایج بررسی های علمی نشان داد که رقم کشوری ویژگی های مطلوب جهت معرفی به عنوان یک رقم جدید را داشته است. با توجه به خصوصیات مطلوب کمی و کیفی، این لاین در اسفند سال 1390 با شماره نامه 200/69831 توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با نام کشوری به پاس خدمات خلبان رشید استان مازندران شهید کشوری به عنوان یک رقم جدید برنج معرفی شد. این رقم از نظر خصوصیات زراعی مانند زودرسی، پاکوتاهی، تحمل به خوابیدگی، درصد برنج سالم، میزان آمیلوز، درجه حرارت ژلاتینه شدن، غلظت ژل و عطر و طعم در مقایسه با سایر لاین ها و ارقام شاهد برتری قابل ملاحظه ای داشته و نسبت به بیماری بلاست مقاوم و در برابر آفت ساقه خوار نواری برنج متحمل می باشد. از نظر طول دوره رشد میان رس و از بذرپاشی تا برداشت حدود 125 روز و میانگین عملکرد آن در مزارع مختلف کشاورزان 8 تن شلتوک و حدود 5/4 تن برنج سفید در هر هکتار است.

مدیریت مزرعه در کشت مجدد برنج می‎بایستی بر اساس دانش اکوفیزیولوژیکی گیاه برنج باشد. بر اساس آمار سال 1396 سازمان جهاد کشاورزی، سطح زیر کشت مجدد برنج در استان مازندران 45 هزار هکتار بود. تنش‎های زنده و غیر زنده باعث کاهش محصول در کشت مجدد می‎شوند. بنابراین بکارگیری توصیه فنی و رقم مناسب، جهت حصول عملکرد مطلوب ضروری است. تاریخ مناسب نشاکاری در کشت مجدد برنج، نیمه اول مرداد ماه است. طول دوره رشد گیاهچه در خزانه 15 تا 17 روز است. جهت تهیه زمین اصلی، جمع‎آوری کاه و کلش حاصل از کشت اول برنج و خروج آن از سطح مزرعه ضروری است. مصرف کود NPK کم تر از کشت اول ولی تراکم نشا در واحد سطح بیشتر از کشت اصلی باشد. وجین دستی یکبار، کنترل آفت ساقه‎خوار از حشره‎کش توصیه شده توسط حفظ نباتات در دو نوبت، مرحله رویشی و زایشی، کنترل بیماری بلاست با قارچ‎کش ناتیوو به میزان 160 گرم در هکتار در صورت نیاز در مرحله گلدهی استفاده ‎شود. آبیاری تناوبی تا مرحله گلدهی ادامه یابد و در مهر وآبان ماه به‎خاطر بارندگی نیازی به آبیاری نیست.

نگاهی به نرخ ها و تغییرات آن ها در ارقام مختلف برنج، نشانگر کاهش نرخ جهانی برنج است. این کاهش در برهه زمانی ژانویه – آوریل سال 2018 و سال 2019 بین 9/1 تا 2/17 درصد بود. یعنی اکثریت قریب به اتفاق برنج های صادراتی جهان از سال 2014 میلادی تاکنون، رشد نرخ منفی داشتند و این در حالی است که نرخ تولید و فروش برنج های ایرانی (چه پرمحصول و چه کیفی) مرتبا رو به افزایش بود. دلایل متعددی را می توان در این خصوص دخیل دانست 

اولین جشنواره روز ملی مزرعه برنج در تاریخ های 3 و 4 مرداد 1397 با حضور کشاورزان، محققین، کارشناسان برنج و مدیران کشوری و استانی و به منظور بیان دستاوردهای تحقیقاتی، مدیریت صحیح مزرعه، احصای مسایل و مشکلات برنج کاران، انتقال تجربیات کشاورزان پیشرو و بیان سیاست ها و برنامه های آتی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به منظور حفظ و  افزایش تولید پایدار برنج، کاهش ضایعات، افزایش بهره وری از آب  در موسسه تحقیقات برنج کشور- رشت برگزار شد.