نشریه شالیزار
سال چهارم شماره 2 (پیاپی 8، پاییز و زمستان 1401)

در دو دهه اخیر به منظور افزایش توان اقتصادی و نیز ضرورت حفظ امنیت غذایی، دوبار کشت برنج در یک فصل زراعی در نواحی شمال ایران به ویژه مازندران مورد توجه شالیکاران قرار گرفته است. در این راستا، رقم اصلاح شده برنج هلال با ویژگی های زودرسی، ارتفاع بوته کوتاه و مقاومت به خوابیدگی ساقه، تحمل در مقابل بیماری ها و آفات، عملکرد مناسب، کیفیت پخت و عطر مطلوب دارای پتانسیل بسیار مناسبی جهت دوبار کشت در یک سال و تولید متوسط عملکرد بیش از 14 تن شلتوک در یک دوره حدود 180 روزه می باشد. بررسی های میدانی در رابطه با دوبار کشت رقم هلال در یک سال در مزارع کشاورزان نشان داد که با نشاکاری این رقم در هفته اول اردیبهشت و برداشت در اواسط تیرماه، متوسط عملکرد 5/7 تن شلتوک به دست آمد و با کشت مجدد در هفته اول مرداد، در اواسط مهرماه، متوسط عملکرد حدود 5/6 تن برداشت شده است. از این رو رقم هلال به عنوان رقمی مناسب در بعد اجتماعی از جمله تناسب با ذایقه مصرف کنندگان از لحاظ کیفیت پخت و بازارپسندی؛ بعد فنی نظیر تحمل به تنش های محیطی (زنده و غیرزنده)؛ بعد زیست محیطی از جمله مصرف حداقلی سموم شیمیایی و بعد اقتصادی شامل کاهش هزینه تولید و افزایش درآمد کشاورزان در نواحی شمال ایران در سیستم دوبار کشت برنج می تواند نقش مهمی در الگوی کشت شمال کشور داشته باشد.

باتوجه به اثرات سوء که آفتکش های شیمیایی روی انسان، جانوران، محیط زیست و دشمنان طبیعی در شالیزار برجای می گذارند، به کارگیری فرومون های جنسی به روش شکار انبوه برای کنترل کرم ساقه خوار نواری از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. مزایای استفاده از فرمون های جنسی حشرات، شکار مطلوب شب پره های ساقه خوار نواری برنج، حفظ سلامت محیط زیست و شالیزار و هزینه کم به کارگیری آن نسبت به حشره کش ها می باشد. غلظت دو میلی گرم از ماده موثر فرومون جنسی ساقه خوار نواری با پنج یا هفت تله در هکتار سبب کاهش جوانه های مرکزی مرده، خوشه های سفید شده و همچنین افزایش جلب و شکار شب پره های نر می شود. بنابراین، امکان کنترل آفت با فرومون جنسی دورنمای امیدوارکننده ای از کاربرد این ترکیبات در قالب برنامه مدیریت تلفیقی برای کنترل کرم ساقه خوار نواری برنج را نوید می دهد.

ویروس ها از عوامل مهم بیماری زا دربرنج هستند. کنترل آن ها مستلزم شناخت کامل این عوامل است. در ایران برخی از ویروس های برنج مانند موزاییک ایرانی ذرت، کوتولگی گال سیاه برنج و جیالوم برنج تاکنون شناخته شده اند، ولی از اهمیت ویروس های دیگری که ممکن است برنج را آلوده کنند اطلاعی در دست نیست. اطلاعات کافی در مورد این سه ویروس و ویروس های بومی ایران که احتمال آلوده کردن برنج را دارند وجود دارد. از نظر علایم شناسی، ویروس موزاییک ایرانی ذرت با ظهور نقاط و خطوط موازی کلروتیک و قهوه ای روی رگبرگ های برگ و غلاف، ویروس کوتولگی گال سیاه برنج به صورت گال های ریز قهوه ای روی رگبرگ ها و جیالوم به صورت زردی و نارنجی شدن برگ که از نوک برگ شروع می شود، شناخته می شوند. دو ویروس اول با زنجرک و ویروس جیالوم برنج با شته ها منتقل می شوند. رابطه این ویروس ها با ناقلین خود پایا است. آگاهی از نحوه ی زمستان گذرانی و بقای ویروس در طبیعت، شناخت میزبان های غیر زراعی، به عنوان میزبان ویروس و پناهگاه ناقلین در مدیریت بیماری نقش اساسی دارد. این ویروس ها در نبود برنج در طول زمستان روی علف های هرز و در بدن ناقل می مانند و در بهار توسط ناقلین به برنج منتقل می شوند. بر این اساس کنترل ناقل، نقش اصلی را در مدیریت بیماری دارد. تاخیر در کشت برنج، ضد عفونی بذر با سموم حشره کش سیستمیک، حذف علف های هرز میزبان و استفاده از ارقام مقاوم موثرترین روش های مدیریت این بیماری ها است.

یکی از اقدامات اساسی در توسعه و افزایش بهره وری در مکانیزاسیون برنج در کشور استفاده از ماشین با اندازه و ظرفیت مناسب می باشد. خیلی از مواقع به دلیل پیچیدگی موضوع انتخاب ماشین و اشتباه در آن ممکن است نتایج نامطلوبی برای واحد تولیدی ایجاد شود. از این رو به منظور افزایش بهره وری ماشین و مجموعه ماشینی، لازم است در مرحله انتخاب ماشین، اندازه مناسب آن ها به طور دقیق تعیین شود. عملیات خاک ورزی بیشترین انرژی مصرفی در بین عملیات مختلف تولید برنج را به خود اختصاص داده و در ایران تقریبا 100 درصد آن به صورت ماشینی انجام می شود. به همین منظور در این مطالعه به موضوع تعیین اندازه مناسب ماشین در مرحله ی خاک ورزی و تهیه زمین در شالیزار پرداخته شده است. اندازه ماشین های کشاورزی با ظرفیت زراعی آن ها بیان می شود، عوامل موثر در انتخاب اندازه مناسب ماشین؛ نوع محصول، عملیات زراعی مورد نیاز، روزهای مناسب کاری، سطح زیر کشت و اندازه قطعات می باشند. با توجه به اینکه معمولا یک منبع توان (تراکتور و تیلر) برای کار با مجموعه ماشین های خاک ورزی استفاده می شود، انطباق اندازه ی تراکتور (یا تیلر) و مجموعه دنباله بندها تاثیر زیادی در بهره وری سیستم مکانیزه دارد. در این مطالعه جهت آشنایی بهره برداران روش محاسبه اندازه ی مناسب مجموعه ماشین های خاک ورزی در تولید برنج بیان شده است.

اهمیت تولید برنج در راستای امنیت غذایی و ایمنی غذا دو راهبرد اساسی جهت ارتقاء سلامت برنج کشور می باشد. مصرف بی رویه نهاده ‏های شیمیایی طی چند دهه، ضمن ایجاد اثرات سوء زیست محیطی، سلامت انسان ها را نیز به مخاطره انداخته است. رویکرد اکولوژیکی به مدیریت عوامل خسارت ‏زای گیاهی می‏ تواند یکی از راهبردهای سازگار با زیست بوم شالیزار باشد. در یک مطالعه میدانی، مدیریت آفت ساقه خوار و بیماری بلاست برنج به عنوان مهم ترین عوامل خسارت زا در ارقام محلی و اصلاح شده در کشت اول و دوم با استفاده از روش های فیزیکی، مکانیکی، فرومونی، به زراعی، زیستی و بدون استفاده از آفت کش های شیمیایی مورد بررسی قرار گرفت. در روش بیولوژیک، بر اساس حساسیت گیاه برنج در دوران رویشی و زایشی، در ارقام محلی، سه بار رهاسازی زنبور تریکوگراما به فاصله یک هفته انجام شد، اما در ارقام اصلاح شده و حساس به آفت ساقه خوار، از چهار الی شش بار رهاسازی به فاصله یک هفته استفاده شد. کاربرد قارچ کش زیستی، بیماری بلاست برنج را در دو مرحله ی برگی و خوشه دهی کنترل نمود. نتایج حاکی از آن است که اجرای صحیح مدیریت تلفیقی آفات و بیماری‏ های برنج، همراه با مصرف بهینه کودهای شیمیایی، نه تنها سبب تولید و ارتقاء سلامت محصول (بدون استفاده از آفت کش های شیمیایی) می شود بلکه به افزایش تنوع زیستی و حفظ زیست بوم شالیزار نیز کمک شایانی می نماید.

برنج در ایران دومین ماده غذایی در سبد غذایی خانوارهای ایرانی محسوب می شود. در برخی موارد کاهش عملکرد واقعی در بین شالیکاران به دلیل عدم رعایت توازن مواد مغذی اتفاق می افتد و این کار نه تنها تولید ناکافی برنج را به دنبال دارد، بلکه موجب کاهش پایداری امنیت غذایی خواهد شد. بنابراین با توجه به محدود بودن سطح زیرکشت و افزایش بهره وری اراضی شالیزاری کشور، کاربرد روش پیش تیمار بذر برای افزایش تولید برنج `پیشنهاد می شود. برای انجام کار، ابتدا شلتوک برنج به مدت 24 ساعت در آب نگهداری می شود. سپس چند بار با آب ولرم آب شویی شده و برای ضدعفونی بذر از قارچکش کاربوکسین تیرام استفاده می شود و در مرحله آخر، شلتوک مورد نظر در ظرف پلاستیکی بزرگ به منظور آغشته شدن با کود بذر مال انتقال داده خواهد شد. مراحل خشک شدن و پهن کردن بذر روی بستر کیسه ای انجام شده تا عمل جوانه زنی به خوبی انجام شود. پیش تیمار بذر روی صفاتی مانند ارتفاع بوته، طول خوشه، تعداد پنجه، تعداد دانه و عملکرد شلتوک تاثیر قابل قبولی دارد. در این ارتباط، عملکرد رقم شیرودی در بذرهای پیش تیمار شده 9168 و بدون پیش تیمار 8279 کیلوگرم در هکتار و عملکرد رقم هاشمی با استفاده از بذرهای پیش تیمار شده 4108 کیلوگرم در هکتار و رقم هاشمی بدون پیش تیمار 3805 کیلوگرم در هکتار است. بنابراین بر اساس مشاهدات در مزارع کشاورزان توصیه می شود که همراه با آماده سازی بذر به روش معمول، از روش پیش تیمار بذر جهت افزایش عملکرد برنج استفاده شود.