نشریه افق های نو در فقه سیاسی
سال یازدهم شماره 2 (پیاپی 14، پاییز و زمستان 1402)

فهم اندیشه سیاسی امام خمینی) به عنوان بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، ترسیم نقشه راه نظام اسلامی است و بر اساس دیدگاه رهبر انقلاب؛ آیت الله خامنه‎ای، انقلاب اسلامی با نام و افکار امام خمینی شناخته شده و معنا می یابد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی از نوع تحلیل محتوا درصدد پاسخ دادن به این سوال است که؛ آیا با توجه به شاخص ها و ویژگی های محوری مردم‎سالاری (دموکراسی)، می‎توان این شاخص ها و مختصات را با توجه به اندیشه سیاسی امام خمینی) تبیین نمود؟ مهم ترین یافته پژوهش حاضر، تبیین دیدگاه امام) درباره دموکراسی (مردم‎سالاری) در شاخص ها و ویژگی‎های اصلی آن، مانند؛ حق تعیین سرنوشت، جابجایی مسالمت‎آمیز قدرت، رقابت احزاب سیاسی، پاسخگویی مسیولان در برابر مردم و پذیرش آرای اکثریت می‎باشد و تلایم و سازگاری اندیشه وی با این شاخص ها مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.

یکی از موضوعاتی که در دستور کار محققان و علاقمندان امنیت پژوهی قرار می گیرد، بررسی و تبیین مولفه ها و مقولات کلیدی بحث امنیت است. نوشتار حاضر با توجه به اهمیت این مولفه ها، درصدد بازشناسی تعدادی مهم از این موارد از منظر مکتب امنیتی ریالیست و مکتب امنیتی امام خمینی) است که ایشان ضمن به چالش کشیدن همه مکاتب مادی، ماهیت انسان را ترکیبی از نیروهای خیر و شر می‎داند و با توجه به اینکه انسان به تقویت کدام بعد وجودی خویش بپردازد، روابط بین‎الملل مشحون از جنگ یا صلح و امنیت یا نا امنی خواهد بود.
در این نوشتار تلاش شده است که تعدادی از مولفه های امنیت مشخص و از منظر این دو مکتب تبیین شده و سرانجام بین این دو دیدگاه مقایسه ای صورت گیرد. بر این اساس، ویژگی های نظریه امنیتی این دو مکتب، در محورهای مفهوم، ابعاد، مرجع، سطح امنیت، بحث خودی و غیرخودی، روش های تحصیل امنیت و راهکارهای استراتژیک امنیتی توضیح داده شده و در اخیر مقایسه ای بین این دو دیگاه صورت گرفته است.

انقلاب اسلامی یک تحول عمیق سیاسی بود که برخاسته از متن دینی و با رویکرد الهی برتارک تاریخ سیاسی ایران درخشید و در گام دوم انقلاب به فرمایش مقام معظم رهبری (دام عزه)یک بازخوانی درونی از دستاوردهای سیاسی اجتماعی آن لازم است که بدون تردید در حوزه آزادی سیاسی برخاسته از متون دینی که متمایز از آزادی‎های شرقی و غربی آن باشد یک تبلور واقعی را باید تبیین نمود که بازنگری و بررسی آن یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است و چه تصویری از آزادی سیاسی را دارد و این پژوهه حاضر با رویکرد درون دینی و با مراجعه به آیات قرآن کریم و منابع روایی و آراء اندیشمندان فرهیخته اسلامی به این پرسش اساسی پاسخ می دهد که سنجه و شاخص آزادی سیاسی در الگوی پیشرفت اسلامی در ساحت ساختار (سیاسی و حقوقی) چیست؟ با هدف تحلیل مفهومی آزادی سیاسی، این مدعا مورد بررسی قرار می گیرد که اسلام آزادی سیاسی انسان را برای رسیدن به کمال انسانی و حیات طیبه در جامعه سیاسی به رسمیت شناخته، خواهان رهایی انسان از سلطه انسان های ستمگر و دولت‎های مستبد است. بر این اساس، اولا آزادی سیاسی در الگوی پیشرفت اسلامی برای انسان مسلمان به رسمیت شناخته شده، ثانیا جوهره آن رهایی انسان از سلطه و استبداد بوده، ثالثا هدف آن رسیدن انسان مسلمان به خداباوری و کرامت انسان دینی و تبیین جایگاه اراده و انتخاب آن در فرایند گزینش‎های سیاسی در جامعه سیاسی است.

در این مقاله همزیستی مسالمت‎آمیز در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‎الملل دولت اسلامی با تاکید برفقه سیاسی مورد بحث و مداقه قرار گرفته و با توجه به آیات قرآن کریم و روایات و نظرات فقهای کرام روشن گردیده است که در حوزه سیاست خارجی و سطح بین الملل، زندگی مسالمت‎آمیز همه ادیان، مذاهب و اقوام، مختلف در کنار یکدیگر فقط در سایه آموزه های وحیانی امکان پذیر است و لاغیر. برد باری مذهبی، دینی و تحمل و برد باری انسانی که از اصلی ترین آموزه های ادیان آسمانی است، تنها راه حلی است که می‎توان برای همزیستی مسالمت جوامع بشری بیان کرد. آموزه های اسلامی این ظرفیت را دارد که با قبول وجود اختلاف های دینی، مذهبی، قومی، نژادی و چند فرهنگی، زندگی بدون درگیری، تعارض و تنش را تجربه کند. بر اساس توصیه آیات نورانی قران مجید براین است، آنجا که استدلال و منطق کارساز نباشد و طرفین بر ادعای خود اصرار داشته باشند، در این صورت به شرط عدم تعرض، در کنار همدیگر به زندگی خویش ادامه بدهند. و هرکسی پای بند به آیین خویش بوده و در یک فضای سالم و زندگی مسالمت آمیز سپری نمایند تا زندگی در یک جامعه امن برای همه به وجود بیاید.
 فقهای عظام نیز به تبع از قرآن کریم، با تو جه به شرایط زمانی و مکانی شان اکثرا رفتار اصلاحی داشته اند تا انقلابی، به گونه که با مراجعه به اندیشه سیاسی امام خمینی  درمی یابیم که ایشان در یک مقطع از مبارزاتشان همانند فقهای بزرگ چون: شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی، محقق کرکی، محقق سبزواری، مرحوم نراقی و علامه نایینی، اندیشه ی سیاسی اصلاحی داشتند، لذا اقدامات علمی و عملی که این متفکران انجام می دادند در سطحی بوده است که شرایط زمانی آن ها اقتضا می کرده است، در نظریه این دسته از علما تقاضاهایی مبنی بر اجرای احکام در قالب بیانی که نشانگر مصالحه با سلطنت و نه مشروعیت بخشیدن به آن باشد وجود دارد، شبیه آنچه آیت الله نایینی درباره سلطنت مشروطه به کمک اصولی همچون: (عمل به قدر مقدور، دفع افسد به فاسد) ارایه کرده است. روشن است که اصول دیگر همانند: اصل ضرورت حکومت، اصل تقدیم اهم بر مهم، اصل عدالت اجتماعی، اصل تکلیف، اصل رعایت مصلحت اسلام و مسلمین، اصل نفی سبیل و... نیز در این اندیشه ها موثر بوده است به ویژه اصل اجتهاد، که درواقع بنیان و جهت دهنده تمام اصول مذکور است.

به اقتضایی قاعده نفی سبیل؛ روابط متقابل مسلمانان با کفار مبتنی بر یک ملاک ثابت است و آن نفی نفوذ و سلطه کفر است، یعنی هرگاه بر قراری روابط با کفار همراه نوعی نفوذ کفار بر جامعه اسلامی شود، ممنوع، وگرنه آزاد است. پس با قاطعیت می‎توان گفت: قاعده «نفی سبیل» در روابط داخلی و خارجی نظام اسلامی و مسلمانان به اصطلاح «حق وتو» دارد. اگر یک قرارداد و معاهده سیاسی و اقتصادی و مقاوله نظامی و حتی فرهنگی به عنوان مقدمه و زمینه تسلط کفار بر مسلمانان محسوب شود، قاعده «نفی سبیل» آن قرارداد و مقاوله را باطل می‎سازد مگر اینکه آن قرار داد و معاهده از باب اظطرار، مصلحت و قاعده اهم و مهم منعقد شده باشد. بنابراین، قاعده نفی سبیل منشا تمام معاهدات، معاملات و ارتباطات مسلمین با کفار می‎باشد.

اهمیت شکل گیری حکومت اسلامی برای تحقق اهداف و آرمان های نظام اسلامی بر کسی پوشیده نیست. اهداف و آرمان هایی چون گسترش عدل و آزادی ، تامین امنیت عمومی، تامین معیشت و رفاه عمومی و ایجاد بسترهای مناسب برای رشد معنوی و تعالی اخلاقی جامعه، از زمره اهداف والایی است که بدون وجود یک حکومت مقتدر و کارآمد در جامعه اسلامی تحقق نخواهد یافت. بررسی این مسیله در اندیشه آیت الله خامنه ای نیز بسیار مهم است. نوشتار پیش روی با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی اندیشه های این اندیشمند پرداخته است. اهمیت این پژوهش به اهمیت موضوع آن و شخص اندیشمند به عنوان نظریه پرداز «گفتمان مردم سالاری دینی» است. این نوشتار با هدف بازشناسی این اندیشه ها و آشنا ساختن نسل جوان با چنین اندیشه هایی انجام گرفته است. یافته های این پژوهش آن است که از منظر این اندیشمند برای تحقق اهداف فوق، وجود یک حکومت کارآمد که کارگزاران آن در کنار برخورداری از صلاحیت های دینی(فقاهت و دانش، تقوا، عدالت و درایت)، از طریق انتخاب مردمی روی کار آمده باشند و کارآمدی خود را نشان دهند، لازم و ضروری است. از این منظر، وظیفه کارگزاران نظام اسلامی، تلاش مضاعف برای تحقق اهداف پیش گفته است؛ چرا که مشروعیت نظام مردم سالاری دینی، اگرچه برخاسته از اراده الهی است و منشا تمامی حقوق، خداوند متعال است، اما رضایت مردم نقش مهمی در مشروعیت آن دارد. هرچند در مورد اندیشه های سیاسی معظم له کارهای ارزشمندی انجام گرفته است که تحقیق حاضر نیز از آن بهره برده، اما ویژگی این نوشتار آن است که اندیشه های اندیشمند را در مسایل فوق، به طور خاص بررسی کرده است.