نشریه ره توشه
پیاپی 17 (بهار 1403)

امام خمینی (ره)، بیان وقایع و سرگذشت ملت را ضروری می دانست و باور داشت همواره در هر عصری باید تاریخ نگاران و مورخانی امین، تجربه ها و داده های تاریخی آن دوران را بیان کنند؛ زیرا اگر تاریخ به درستی ثبت نشود یا ناقص ثبت شود، نسل های آینده در بازشناسی و بازیابی هویت و فرهنگ خود، به مشکلات فراوانی برخواهند خورد؛ چنانچه فرمودند:آنچه را امروز برای ما روشن و واضح است برای نسل های آینده مبهم می ‏باشد؛ و تاریخ، روشنگر نسل های آینده است و امروز قلم های مسموم درصدد تحریف واقعیات هستند، باید نویسندگان امین این قلم ها را بشکنند.[1]امام راحل (ره) در سخنرانی ها و نوشته های خود معمولا برای تبیین مطالب و پیام های خود از روایت های تاریخی استفاده می کردند و به مطالعه مستمر آثار تاریخی و الگوگیری و عبرت پذیری از آنها می پرداختند. ایشان بار ها مسلمانان و دولت های اسلامی را به عبرت گرفتن از تجربه های عصر استعمار و انحطاط و نیز سقوط سلطنت پهلوی فرا می خواندند:تاریخ باید سرمشق ما باشد و ما وقتی که تاریخ را نگاه می‏ کنیم، تحولاتی که پیدا شده است در اسلام و در مسلمین، هرجا که... مردم و مسلمین به قوت ایمان حرکت می‏ کردند، نصر با آنها همراه بوده است. و هروقت برای رسیدن به آمال دنیایی بوده است، نصر از آنها فرار می‏ کرده است.[2] امام خمینی (ره) همچنین اهتمام ویژه ای به سرگذشت مردم و کشور در عصر پهلوی داشت و در مناسبت های مختلف می کوشید گوشه هایی از آن دوران را برای مردم بیان کند؛ اما هدف ایشان از بیان وقایع آن دوران تنها ذکر سرگذشت کشور نبود، بلکه در نظر داشت مصیبت های آن دوران را برای مردم بیان کند. ایشان در این باره می فرمایند: «ما در طول پنجاه سال سلطنت سیاه پهلوی مصیبت هایی دیدیم، ما دیدیم و شما بعضی تان شنیدید»[3] تا به این ترتیب برای کسانی که مسائل آن دوران را از یاد برده اند، یادآوری شود[4] و جوانان نیز تصور درستی از آن دوران به دست بیاورند. از سوی دیگر وقایع دوران پهلوی به مثابه یک تجربه زیسته برای امام خمینی (ره) بود که بیان آن به تقویت حافظه جمعی مردم کمک می کرد. ایشان در این باره فرمودند:شما می دانید که در ظرف پنجاه و چند سال در ایران چه گذشت. مسلما همه شما شاهد نبودید، از باب اینکه جوان هستید اغلب؛ لکن من از همان زمان، از کودتای رضا خان تا امروز، شاهد همه مسائل بوده ام.[5] [1]. سیدروح الله موسوی خمینی، صحیفه امام، ج 3، ص 434.[2]. همان، ج 7، ص 67.[3]. همان، ج 18، ص 319.[4]. همان، ج 8، ص 292-293.[5]. همان، ج 7، ص 249.

هر انسانی در دفاع از جهت، مسیر، دیدگاه، روش و موضوع عمل خود، حق و باطلی را حاکم بر انتخاب خود می داند. تفاوت انسان ها در این است که حق و باطل را چه می دانند؟ حتی آن کس و آن رژیمی که جنایت می کند، زمین و کشور غصب می نماید و اقدام به نسل کشی می کند نیز پشتوانه عمل خود را حقی، گرچه غلط قرار می دهد. امام خمینی (ره) که پدیده بی نظیر انقلاب اسلامی را در عصر غیبت تاکنون خلق کرده است، اندیشه و عمل او می تواند الگو و راه گشای حرکت صحیح در مسیر تعالی و کمال به سوی هدف هایی باشد که توسط پیامبر و ائمه (ع) تعیین و تبیین شده است. در این مقاله مبحث حق و باطل در اندیشه و عمل امام خمینی (ره) بررسی شده است و پایه های بنیادین و نمودهای تاریخی و تاریخ ساز و عینی آن در حد امکان تبیین خواهد شد.

پیامبر (ص) با هجرت به مدینه، تمدن اسلامی را در این شهر پایه گذاری کرد. پس از رحلت حضرت محمد (ص) متاسفانه شرایط و فضایی فکری به وجود آمد که عمل حداکثری ناممکن شد؛ اما آموز‎ه ‎های اسلام به اندازه ای متعالی بود که حتی عمل حداقلی به آن توانست تمدن بزرگی را به وجود آورد.در نوشتار پیش‎رو با روش توصیفی تحلیلی به شیوه برخورد تمدن غرب و اسلام از نگاه امام خمینی (ره) پرداخته می ‎شود.برای پی‎بردن به نظر امام در برخورد تمدن غرب و اسلام باید ابتدا این دو تمدن تعریف و شرح داده شود.فرهنگ و تمدن از واژه هایی هستند که قوام حکومت ها و مکتب ها بر آنهاست و هر کشوری می کوشد فرهنگ و تمدن خود را ارتقا بخشد و به دیگر کشورها صادر کند؛ زیرا یکی از راه ‎های ارتقای فرهنگ و تمدن، اقتباس از تمدن‎ های دیگر است و رشد تمدنی گاهی متکی به تمدنی است که با تمدن مادر متفاوت است.[1] [1]. علی اکبر  ولایتی، فرهنگ و تمدن اسلامی، ص 21.

قرآن کریم، روایات و سیره عملی معصومین (ع) اصلی ‎ترین منابع کشف نظر شارع مقدس درباره تکثیر یا تحدید نسل است که با دقت علمی در آیات قرآن و سخنان معصومین (ع) استنباط می شود. از مجموع آیات، روایات و نکته ها استفاده می شود که شارع مقدس درباره تکثیر اولاد در همه زمان ها اهتمام داشته اند و چنین نبوده است که این اهتمام ویژه زمانی باشد که مسلمانان اندک بوده اند؛ زیرا تعابیر واردشده در آیات، در جایگاه یک قضیه حقیقیه [1] و سیاست همیشگی دینی مطرح است. باید گفت مستفاد قطعی از آیات، روایات و همچنین قول و فعل و تقریر معصومین (ع) این است که تکثیر نسل، طریق صحیح حفظ نسل بشر است؛ بنابراین حفظ نسل، مطلوب شارع و عقلاست، حتی نسل حیوانات و گیاهان را هم باید حفظ کرد؛ چون دارای مصالحی‏ هستند که خداوند آنها را آفریده است، چه رسد به انسان که اشرف و اکرم مخلوقات الهی است و به طریق اولی حفظ نسل و بقای او لازم عقلی و شرعی است.   [1]. در علم منطق اصطلاحی به نام قضیه وجود دارد که می گویند قضیه بر دو قسم است: قضیه خارجیه و قضیه حقیقیه. قضیه خارجیه با وجود اینکه کلی است، از اول یک مجموعه افراد محدود و معینی را در موضوع قضیه در نظر می گیرند و بعد حکم را برای آن مجموعه افراد در نظر گرفته شده بیان می کنند. اما قضیه حقیقیه حکم روی افراد نمی رود، بلکه روی یک عنوان کلی می رود؛ چون شما خاصیت را از این عنوان به دست آورده اید، می گویید «هرچه تحت این عنوان قرار بگیرد، حتما دارای این خاصیت است».

حجاب از ضرورت های دین اسلام است که افزون بر جنبه شناختی و اعتقادی، در ایران اسلامی، شکل قانونی نیز یافته است و رعایت آن برای بانوان الزام آور است. این نوشتار درصدد است ضمن بررسی ماهیت و دلایل حجاب اسلامی در آیات و روایات و با الهام از مبانی فکری امام خمینی (ره)، موضوع اختیاری و اجباری بودن آن را بررسی کند و ابعاد آن را متذکر شود.موضوع حجاب و حدود پوشش بانوان از دیرباز محور مباحث گروه های مختلف اجتماعی در جامعه اسلامی بوده است و با پیروزی انقلاب اسلامی بیش از پیش توجه اندیشمندان و صاحب نظران حوزه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، دینی، سیاسی و حقوقی را به خود جلب کرده است. افزون بر مباحث مختلفی چون تعریف مشخص حجاب و مصادیق آن، حدود پوشش، شیوه برخورد با بی حجابی و نظایر آن، بحث اختیاری یا اجباری بودن حجاب، موضوعی کاربردی است که حجم گسترده ای از مباحث کارشناسان را به خود اختصاص داده است. آیا حجاب مانند دیگر احکام و فروعات دینی، تکلیفی فردی است که شخص ملزم به رعایت آن است و در صورت تخلف، دچار معصیت می شود و در پیشگاه خداوند مسئول است؟ یا افزون بر جنبه فردی، دارای ابعاد اجتماعی است و آثار و پیامدهای آن مورد ابتلای دیگر اعضای جامعه است و به این دلیل فرد باید در برابر قوانین اجتماعی و عرفی نیز پاسخ گو باشد؟ مباحثی از این قبیل، ضرورت پرداختن به این موضوع را ایجاب کرده است و شناخت ابعاد آن از دیدگاه صاحب نظران امری بایسته است.شناخت دیدگاه امام خمینی (ره) در جایگاه معمار انقلاب اسلامی درباره حجاب، محور این نوشتار است.

عوامل موثر بر سرمایه اجتماعی، دربرگیرنده عوامل افزاینده و عوامل کاهنده است. روابط اجتماعی و پیوندهای گرم و صمیمی، اعتماد اجتماعی، مشارکت، همبستگی، وحدت و یکپارچگی و... از عوامل افزاینده سرمایه اجتماعی است. در نقطه مقابل، روابط سرد و ابزاری، بی اعتمادی، تفرقه و جدایی و... از عوامل کاهنده سرمایه اجتماعی است. امام خمینی (ره) بنیان گذار جمهوری اسلامی به این عوامل توجه داشت. ایشان در سخنان و سیره رفتاری خویش به دنبال ایجاد و افزایش سرمایه اجتماعی و دوری از فروپاشی و کاهش سرمایه اجتماعی بود.

«گفتمان مقاومت» که در تقابل با گفتمان ظلم و سلطه جویی است، برای تحقق عدالت و احقاق حق تلاش می کند. این تقابل همزاد با تاریخ بشر است. در گزاره های دینی، مقاومت با تاریخ ادیان درآمیخته است؛ چنان که داده های تاریخ انبیا نشان می دهد اینان با کاربست «تفکر مقاومت»، امت های خویش را در نزاع عدل و ظلم و حق و باطل، به سازش ناپذیری و پایداری سفارش می کردند و خود برای برقراری عدالت ماموریت یافتند.[1] بخش وسیعی از آیات و روایات درباره جهاد، استقامت، صبر، مبارزه با ظلم و حمایت از ستم دیدگان و... اختصاص دارد و رسول اعظم (ص) خود مامور به استقامت شده است: «فاستقم کما امرت و من تاب معک».[2]ادبیات مقاومت در اندیشه امام خمینی (ره)، قبل از انقلاب به منظور مبارزه با نظام حاکم و پایداری مردم در این مبارزه شکل گرفت؛ اما بعد از انقلاب و زمان دفاع مقدس این گفتمان گستردگی بیشتری یافت؛ زیرا سلطه طلبی استکبار در برابر جمهوری اسلامی و شکل گیری نهضت های اصلاحی، سبب شد تفکر مقاومت در سطح کلان مطرح و شعاع آن جهان را فراگیرد و گروه های مقاومت مانند حماس و حزب الله با بهره گیری از گفتمان سازی مقاومت، در برابر استراتژی های ظالمانه استکبار به ویژه آمریکا و صهیونیسیم پایداری کنند. بر این اساس امام (ره) را باید طلایه دار فرهنگ مقاومت دانست: «امتیاز بزرگ امام این بود که ملت را با مفهوم مقاومت آشنا کرد. امام... مقاومت را به این ملت تزریق کرد؛ لذا ملت ایران امروز یک ملت کاملا مقاوم و کاملا مستحکم است».[3] این نوشتار در پی تبیین دیدگاه حضرت امام; درباره خاستگاه و پشتوانه اندیشه مقاومت است؛ از این رو نتیجه می گیرد ایشان دربیشتر موارد «گفتمان مقاومت» را به آیات، روایات، عقل، تاریخ و طبیعی بودن مستند می کند.  

امام خمینی (ره) را به حق می توان یکی از شخصیت های نادر معاصر دانست که بسیاری از اندیشمندان جهان بدان اذعان دارند. دکتر مصطفی ایوب [1] درباره رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران می گوید: «بنده معتقدم که تاریخ، امام خمینی (ره) را به عنوان بزرگ ترین شخصیت جهانی قرن بیستم معرفی خواهد کرد؛ زیرا او فردی بود که هم نبوغ سیاسی و هم نبوغ دینی داشت».[2] او در ادامه بیان می دارد: «من بر این باورم که از لحاظ قدرت فکری، امام تنها یک فرد یا پدیده فردی نبود، بلکه یکی از سازندگان تاریخ بود».[3][1]. دانشمند مسلمان آمریکایی و مسئول گروه مطالعات ادیان در دانشگاه تامبل آمریکا. [2]. عبدالکریم پاک نیا، «امام خمینی; از منظر دانشمندان جهان»، ص 14. [3]. همان.