نشریه شورورزی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 3، بهار و تابستان 1403)

با توجه به وضعیت کمبود علوفه در کشور و روند رو به افزایش شوری منابع آب و خاک، معرفی منابع جایگزین برای تامین بخشی از کسری علوفه در تغذیه دام های کشور از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است. نتایج تحقیقات انجام شده نشان داده است که اگرچه گیاهان شورزی پتانسیل تولید علوفه بالایی را در اراضی شور دارند ولی به دلیل محتوی بالای نمک مشکلاتی را از نظر قابلیت پسندیدگی علوفه و هضم آن در تغذیه دام ایجاد می کنند. ارزن پادزهری یکی از معدود گیاهان متحمل به شوری است که علاوه بر دارا بودن درجه تحمل بالا به شوری، ضمن دارا بودن ارزش علوفه ای بالا از محتوی پایین نمک نیز برخوردار می باشد. نتایج تحقیقات انجام شده بیانگر این است که این گیاه در شوری آب 15 دسی زیمنس بر متر حدود 10 تن در هکتار علوفه خشک تولید می کند. بنابراین، این گیاه به دلیل داشتن تحمل بالا به شوری و خشکی می تواند به عنوان گزینه ای مطلوب برای جبران بخشی از کمبود علوفه کشور در مناطق دارای منابع آب و خاک شور مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به قطع ورودی آب رودخانه هیرمند به منطقه سیستان کشت گیاهان با دامنه تحمل بیشتر به شرایط شور از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. در این بررسی از هر کدام از ارقام چغندر علوفه ای جامون، آلیانکا، فلدهر و کارا به مساحت 2000 مترمربع در شرایط بهره بردار در روستای قاسم آباد شهرستان زابل و روستای ملاابراهیم شهرستان هامون کاشته شد. در هر دو منطقه شوری آب آبیاری پنج دسی زیمنس بر متر بود. زمان کشت اول آبان ماه و زمان برداشت 20 اردیبهشت ماه بود. فاصله ردیف کاشت 50 سانتی متر و فاصله روی ردیف 20 سانتی متر در نظر گرفته شد. در زمان برداشت برای اندازه گیری عملکرد اندام هوایی و ریشه به صورت تصادفی از 30 نقطه 5 مترمربعی برداشت و وزن گردید. نتایج آزمون تی تست در دو منطقه نشان داد که بین ارقام از نظر عملکرد علوفه تر و خشک ریشه و اندام هوایی تفاوت معنی داری در سطح احتمال یک درصد وجود داشت. در هر دو منطقه رقم جامون رقم برتر آزمایش بود، به طوریکه در روستای قاسم آباد این رقم به ترتیب با میانگین عملکرد علوفه تر و خشک ریشه 118/4 و 22/3 تن در هکتار و در روستای ملا ابراهیم به ترتیب با میانگین عملکرد علوفه تر و خشک ریشه 116/4 و 20/1 تن در هکتار بیشترین میزان عملکرد تر و خشک ریشه را به خود اختصاص داد. بنابراین با توجه به شور بودن آب چاهک ها کشت رقم جامون نسبت به سایر ارقام از عملکرد بیشتری برخوردار بود که برای کشت در منطقه سیستان و مناطق هم اقلیم آن مناسب می باشد.

باتوجه به گسترش مناطق شور در کشور، استفاده از گیاهان خانواده اسفناج که توانایی زیست در این نوع از رویشگاه ها را دارند دارای اهمیت بسزایی هستند. با توجه به اهمیت حفظ گونه های انحصاری و استفاده از آنها جهت احیای مراتع، تعیین جایگاه حفاظتی این گونه ها ضروری به نظر می رسد. در استان یزد 4 گونه گیاه چندساله از خانواده اسفناج با اسامی علمی Anabasis calcarea (Sharif & Aellen) Bokhari & Wendelbo ، Halothamnus auriculus (Moq.) Botsch. var. kermanensis.، Salsola abarghuensis Assadi و Salsola yazdiana Assadi در مناطق مختلف پراکنش دارند. جایگاه حفاظتی این گونه ها بر اساس شیوه نامه اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و با استفاده از سه معیار میزان حضور، سطح تحت اشغال و اندازه جمعیت تعیین شد. سطح تحت اشغال گونه ها با اندازه گیری میدانی در رویشگاه هابه ترتیب، 2/1، 3/1، 2/8 و 203/3 کیلومترمربع برآورد شد. بنابراین بر اساس نتایج این مطالعه، 3 گونه اول در بحران انقراض و گونه چهارم آسیب پذیر می باشند. مشاهدات صحرایی نشان داد فقدان مدیریت و بهره برداری نامناسب مانند رعایت نشدن فصل چرا و تخریب رویشگاه از عوامل اصلی تهدید کننده این گونه های کمیاب به شمار می روند. اعلام رویشگاه حفاظت شده در محدوده حضور گونه، جمع آوری بذر گیاه و نگهداری در بانک ژن منابع طبیعی و پژوهش در زمینه احیای گونه در رویشگاه اصلی یا کاشت آن در باغ های گیاه شناسی ایران ضروری به نظر می رسد.

منابع آلی از جمله لجن فاضلاب شهری می توانند بر ویژگی های رشدی گیاهان اثرات مثبتی داشته باشند. این تحقیق گلدانی با هدف بررسی اثر سطوح مختلف لجن فاضلاب شهری (صفر،0/5 و 1 درصد وزنی/وزنی) بر برخی ویژگی های رشدی گیاه کینوا در شرایط غیرشور (2 دسی زیمنس بر متر) و شور (12 دسی زیمنس بر متر) در دو کشت متوالی انجام شد. در شرایط شور، سطح 0/5 درصد لجن فاضلاب شهری در هر دو کشت به منظور افزایش وزن خشک اندام هوایی و عملکرد دانه قابل توصیه است چراکه این ویژگی ها را به ترتیب 2/4 و 2/5 برابر در کشت اول و 1/5 و 1/1 برابر در کشت دوم در مقایسه با تیمار عدم کاربرد لجن افزایش داد و در مقابل تفاوت قابل توجهی با سطح 1 درصد لجن نشان نداد. در شرایط غیرشور در کشت اول تفاوت قابل ملاحظه ای میان سطوح 0/5 و 1 درصد لجن فاضلاب شهری در بهبود وزن خشک اندام هوایی و عملکرد دانه مشاهده نشد اما در کشت دوم، سطح 1 درصد به ترتیب موجب افزایش 2/2 و 2/5 برابری این ویژگی ها در مقایسه با تیمار عدم کاربرد لجن شد. علاوه براین، نتایج نشان داد که در هر دو کشت، افزایش شوری سبب کاهش معنی دار مقادیر ویژگی های مورد بررسی در هر یک از تیمارهای آزمایشی شد. وزن هزاردانه تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی و طی دو کشت، تغییر قابل توجهی نداشت. به طورکلی نتایج این تحقیق نشان داد که لجن فاضلاب شهری به دلیل غنی بودن از عناصر غذایی می تواند به عنوان یک کود آلی در بهبود رشد و عملکرد گیاه کینوا استفاده شود. اما با توجه به کاهش عملکرد تولیدی در کشت دوم، احتمالا در کشت های بعدی باید اقدام به افزودن مجدد لجن فاضلاب شهری و یا کودهای شیمیایی شود که این امر نیازمند بررسی بیشتر است.

به ‏منظور بیابان‏ زدایی و تثبیت شن‏های روان در منطقه بیابانی شهریار، حدود 13300 هکتار از این اراضی طی سال‏های 1388-1381 تحت کشت نهال‏های آتریپلکس کانیسنس (Atriplex canescens) قرار گرفت. برای برآورد تاج‏پوشش این گیاهان با توجه به وسعت زیاد این اراضی بایستی از روشی استفاده نمود که ضمن کاهش هزینه‏ ها از دقت و کارآیی (سرعت عمل) بالایی برخوردار باشد. بر این اساس تاج‏ پوشش آتریپلکس‏های کاشته ‏شده به سه روش تخمین چشمی، برخورد خطی و کوادرات در سه منطقه حسن ‏آباد، اکرم ‏آباد کیانپور و یوسف‏ آباد غفاری با تراکم تقریبا مشابه این گیاه اندازه ‏گیری شد. جهت مقایسه روش‏ها با شاهد همان منطقه از آزمون t استفاده شد. در روش شاهد تاج ‏پوشش تمام پایه های این گونه در محدوده ای مشخص اندازه ‏گیری شد. نتایج نشان داد که در هر سه منطقه روش کوادرات نزدیک‏ترین تاج‏ پوشش را نسبت به شاهد دارد، ولی از لحاظ زمانی این روش وقت‏گیر است. روش تخمین چشمی نیز اختلاف کمی با شاهد داشت و از نظر سریع‏ بودن در اجرا قابل‏ توصیه است. همچنین این روش، ساده ‏ترین روش برای برآورد تاج‏ پوشش می‏ باشد، ولی میزان تخمین با توجه به مهارت و تجربه افراد متفاوت است. لذا در اندازه ‏گیری‏های دقیق به‏ دلیل اینکه کمتر با واقعیت تطابق دارد، مبنای قابل‏ قبولی نیست. روش برخورد خطی نیز اختلاف زیادی را با شاهد نشان داد و روش مناسبی برای برآورد تاج ‏پوشش در این مناطق نمی ‏باشد. به‏ طور کلی، تجزیه و تحلیل داده ‏ها نشان داد که روش کوادرات در هر سه منطقه اختلاف معنی ‏داری با شاهد نداشت. بنابراین برای اندازه ‏گیری تاج‏ پوشش در این مناطق روش کوادرات به ‏عنوان بهترین روش پیشنهاد می‏ شود.

استان خوزستان به عنوان بزرگترین تولید کننده گندم در کشور در دهه های اخیر با مشکل کاهش کمی و کیفی منابع آب موجود برای کاشت این محصول استراتژیک روبرو شده است. همچنین استفاده از روش های سنتی کاشت و بهره برداری و مدیریت غیر اصولی منابع آب و خاک، هر ساله در اراضی تحت کشت گندم جنوب استان خوزستان باعث افزایش سطح شوری اراضی و کاهش عملکرد و تولید کشاورزان شده است. تغییر روش های سنتی مدیریت و کاشت گندم می تواند منجر به کاهش این مشکلات و حفظ پایداری تولید شود. بنابراین در پژوهش حاضر، روش های مختلف آبیاری و کاشت و اثرات آن ها بر عملکرد گندم در اراضی شور بررسی شده است. بر اساس نتایج، در صورت کاربرد مدیریت کاشت پخشی و سپس ایجاد جوی و پشته و آبیاری تمام جویچه ها، میانگین عملکرد تا 45 درصد نسبت به روش سنتی کاشت کرتی و آبیاری غرقابی افزایش می یابد. علاوه بر این، تغییر شیوه آبیاری و کاشت به کشت دستی پشته ها و آبیاری جویچه ها بصورت یک درمیان متغیر، علاوه بر صرفه جویی 50 درصدی در مصرف آب، میانگین عملکرد را نیز تا بیش از 45 درصد بهبود می بخشد. بنابراین، در شرایط اقلیمی مشابه با دشت خوزستان و در اراضی شور، جهت زراعت گندم، تغییر روش کاشت کرتی و آبیاری غرقابی (روش مرسوم در منطقه) به روش کشت پشته ای با استقرار بذور در دو شیب پشته و محل داغ آب و آبیاری یک درمیان جوی ها در هر نوبت آبیاری، به خصوص در شرایط کم آبی به دلیل افزایش کارآیی مصرف آب توصیه می گردد.