نشریه گیاهان دانه روغنی
سال ششم شماره 1 (بهار و تابستان 1403)

بررسی اطلاعات 33 شهرستان واقع در 11 استان کشور در سال زراعی 1400-1399 نشان می دهد که حداقل و حداکثر عملکرد پنبه به ترتیب 600 و 4694 کیلوگرم در هکتار می باشد. از 33 شهرستان تنها در 27 شهرستان کود فسفاته مصرف شده و در میان آن ها بهره برداران در علی آباد کتول و بیله سوار به ترتیب با 43 و 200 کیلوگرم در هکتار کمترین و بیشترین مصرف کود فسفاته را دارند. حداقل و حداکثر مصرف کودهای ازته به ترتیب 121 (داورزن) و 549 (گناباد) کیلوگرم در هکتار بوده است. میانگین مصرف کودهای پتاسه نسبت به کودهای فسفاته و ازته کمتر بوده و از 6 (پارس آباد) الی 167 (تایباد) کیلوگرم در هکتار متغیر می باشد. بیشترین و کمترین کارایی مصرف کودهای فسفاته به ترتیب در شهرستان های مانه و سلمقان و گناباد می باشد. بیشترین کارایی مصرف کود ازته در شهرستان پارس آباد و کمترین کارایی این نوع کود در شهرستان گناباد است. بر اساس یافته های پژوهش کارایی کود پتاسه در شهرستان پارس آباد که همزمان بیشترین عملکرد را دارد حداکثر و در شهرستان گناباد که عملکرد پائینی دارد در کمترین مقدار خود می باشد. کارایی کل مصرف کودهای شیمیایی در شهرستان های نیشابور، پارس آباد و آران و بیدگل بیشترین و در شهرستان گناباد در کمترین مقدار خود می باشد. کودهای ازته و فسفاته به ترتیب بیشترین نقش را در تولید داشته ولی ارتقا جایگاه فعلی منوط به افزایش مصرف کودهای فسفاته با اولویت گروه با مصرف کمتر از 101/9 کیلوگرم در هکتار می باشد. در شرایط فعلی افزایش مصرف کودهای فسفاته در گروه با عملکرد کمتر از میانگین توصیه شده و انتظار می رود با افزایش مصرف کودهای فسفاته عملکرد به مقدار بیشتری افزایش یافته و کارایی کود فسفاته بهبود یابد.

سنک غوزه پنبه، (Miridae.: Hemi) Creontiades pallidus Ramber یکی از مهمترین آفات پنبه در مزارع پنبه کشور می باشد. به منظور ارزیابی حساسیت و یا تحمل نسبی ارقام مختلف داخلی پنبه به همراه چند رقم خارجی در برابر تغذیه سنک غوزه پنبه پژوهشی طی سال های 1400 و 1401 انجام شد. ارقام داخلی در این پژوهش شامل خرداد، سپید، تابان، شایان، لطیف،ساجدی و ارقام خارجی شامل مای 344 و لودوس بودند. طرح در ایستگاه تحقیقات کشاورزی تحقیقات پنبه هاشم آباد انجام شد. طرح آزمایشی به صورت بلوک‎های کامل تصادفی با 12 تیمار و 3 تکرار انجام شد. جهت شمارش تعداد خال های سیاه ناشی از تغذیه بزاق سنک بر روی اندام های بارده در هر کرت آزمایشی ده بوته به طور ثابت تا پایان طرح در نظر گرفته شد. تعداد غوزه های ریزش یافته در اثر تغذیه سنک در تمام غوزه های 10 بوته تصادفی شمارش شدند. براساس نتایج ارقام خرداد، سپید و مای 344 به طور معنی داری با کمترین ریزش تعداد غوزه و جوانه در حالی‎که تعداد خال های زیادی بروی آن‎ها مشاهده شد سطوح تحمل نسبی به سنک غوزه پنبه را نشان دادند.

محدودیت منابع آب در استان گلستان و ضرورت کاهش سطح زیر کشت گیاهان پرآب طلب مانند شالی، توسعه کشت کنجد به عنوان گیاه دانه روغنی و کم آب طلب ضروری به نظر می رسد. از آنجا که کنجد گیاهی تابستانه است، ایجاد سطح سبز مطلوب و دستیابی به عملکرد اقتصادی بستگی زیادی به یکنواختی توزیع رطوبت در خاک و روش آبیاری دارد. بر این اساس، پژوهشی به منظور تعیین مناسب‎ترین روش آبیاری کنجد با هدف دستیابی به عملکرد مطلوب دانه و بهره وری آب کنجد در منطقه گرگان انجام شد. به استناد یکی از پژوهش‎های انجام شده روی کنجد در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان که سه روش آبیاری را مورد مقایسه قرار داده است، بهترین روش انتخاب و به کشاورزان پیشنهاد شده است. شاخص‎های انتخاب بهترین روش آبیاری شامل عملکرد دانه، میزان مصرف آب و بهره وری آب بودند. مطابق نتایج حاصله، حداکثر عملکرد دانه در دو سال پژوهش در آبیاری قطره ای نواری و کمترین مقدار عملکرد دانه در آبیاری سطحی به ترتیب به میزان 1305 و 895 کیلوگرم در هکتار حاصل شد. متوسط مقادیر آب آبیاری دو سال آزمایش برای سامانه آبیاری قطره ای نواری حدود 4180 متر مکعب در هکتار اندازه گیری شد. همچنین، در روش آبیاری قطره ای نواری با مصرف آب کمتر حدود 12 و 42 درصد به ترتیب نسبت به آبیاری بارانی و سطحی مقدار دانه بیشتری حدود 11 و 46 درصد بدست آمد. در مجموع، روش آبیاری قطره ای نواری، مناسب ترین روش آبیاری کنجد با هدف دستیابی به حداکثر عملکرد دانه و بهره وری آب با حداقل مصرف آب توصیه می گردد.

با وجود سازگاری بالنگو به شرایط نیمه ‎خشک آذربایجان، به دلیل قدرت رقابتی کم با علف های، زراعت و توسعه این محصول محدود می ‎باشد. جهت ارزیابی علف‎کش های خاک کاربرد در کنترل علف‎های هرز مزارع بالنگو شهری آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در دو سال زراعی 1400-1399 و 1402-1401 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دیم مراغه اجرا شد. سال اول تیمارها شامل کاربرد علف‎کش های دیورون، اکسی فلورفن، اگزادیازون و متری بوزین با 50، 75 و 100 درصد دز توصیه شده (در مراحل اولیه سبز شدن بالنگو) و شاهد عدم وجین بود. 30 روز پس از سم پاشی کمترین تراکم و بیوماس علف های هرز برای تیمارهای 75 و 100 درصد متری بوزین و 100 درصد اکسی فلورفن ثبت شد. تراکم و بیوماس علف های هرز در این تیمارها به ترتیب 2،1/9 و 2/2 بوته در مترمربع و 0/33، 0/45 و 0/52 گرم در مترمربع بود. بیشترین عملکرد دانه بالنگو برای علف‎کش متری بوزین در دز 100 درصد (32 گرم در مترمربع) مشاهد شد. بر اساس نتایج سال اول علف‎کش متری‎بوزین به عنوان تیمار برتر انتخاب و در سال بعد در دو زمان، زود پس رویشی (20 درصد بالنگو سبز شده بود) و پس رویشی (بالنگوها کاملا سبز شده و در ارتفاع 5 سانتی‎متری بودند) در دو دز 375 و 500 گرم در هکتار مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد بالنگو به کاربرد پس رویشی آن متحمل ‎تر بوده و در جهت دستیابی به حداکثر کنترل علف‎های هرز توصیه می ‎شود پس از سبز شدن بالنگو و پیش از سبز شدن علف‎های هرز استفاده شود.

کاملینا گیاه دانه روغنی جدیدی در کشور به شمار می رود و گام بعدی برای معرفی بیشتر آن به کشاورزان و مروجان، کشت آن در مزرعه کشاورز و با مدیریت خود کشاورز است. زراعت این گیاه علاوه بر کاهش میزان وابستگی کشور به واردات دانه های روغنی، می تواند گزینه مناسبی برای قرار گرفتن در تناوب ضعیف در کشاورزی دیم باشد. نظر به تنوع اقلیمی در کشور و اهمیت روزافزون روش های نوین کم خاک‎ورزی، اجرای طرح تحقیقی -ترویجی بصورت ملی در استان های مختلف و در دو شرایط خاک‎ورزی مرسوم و بی خاک‎ورزی (کشت مستقیم) ضروری به نظر می‎رسد. این پژوهش با هدف مقایسه عملکرد کاملینا (رقم سهیل) در 5 استان کشور (گلستان، کرمانشاه، آذربایجان شرقی، کردستان و لرستان) در دو شرایط خاک‎ورزی مرسوم و بی خاک‎ورزی جمعا در سطح نیم هکتار (در هر استان) در شرایط دیم (سال زراعی 1401-1400) اجرا شد. کاشت با دستگاه ریزدانه کار در بستر خاک‎ورزی مرسوم و بی خاک‎ورزی (کشت مستقیم) بصورت کشت خطی انجام شد. هیچ‎گونه مبارزه مکانیکی و شیمیایی با علف‎های هرز صورت نگرفت. در مجموع استان ها بین عملیات خاک‎ورزی مرسوم (671 کیلوگرم در هکتار) و بی خاک‎ورزی (522/7 کیلوگرم در هکتار) تفاوت قابل ملاحظه ای مشاهده نشد. در واقع از 5 شهرستان مورد مطالعه، در شهرستان های خرم آباد و هشترود در حالت کشت حفاظتی عملکرد بیشتری نسبت به کشت مرسوم مشاهده شد اما در سه شهرستان دیگر، عملکرد در حالت مرسوم بیشتر از عملیات بدون خاک‎ورزی بود.

کنه تارتن دو لکه ای Tetranychus urticae یکی از مهمترین آفات بوته های سویا است که روی کیفیت دانه ها هم تاثیر دارد. غلاف های گیاهان سویای آلوده به کنه شکننده تر هستند و منجر به کاهش شدید محصول سویا می گردد. این آفت در پایان مرحله رویشی و آغاز مرحله زایشی گیاه شروع به ایجاد خسارت می کند، با پایش مزرعه به خصوص در مناطق حاشیه ای در صورت خسارت 10 تا 15 درصدی بایستی کنترل انجام شود. از کنه ‎کش‎ کلرفناپیر با غلظت های 0/4 و 0/5 در هزار (غلظت توصیه شده و کمتر از غلظت توصیه شده) و پروپارژیت (1 در هزار)، بروموپروپیلات (1 در هزار)، نیسورون (0/75 در هزار) در مرداد ماه در مزارع سویای استان های گلستان و اردبیل استفاده شد. زمان سم‎پاشی بوته ها در مرحله گلدهی بوده است و میزان آب مصرفی بسته به تراکم گیاه و مرحله رشدی تا 800 لیتر در هکتار بوده است. استفاده از کلرفناپیر با غلظت مصرفی 0/4 به دلیل تلفات بالا در کوتاه مدت برای کنترل آفت در مزارع سویا در سطح ملی پیشنهاد می گردد. استفاده به موقع از آن و با لحاظ نمودن تناوب مصرف کنه کش ها از گروه های شیمیایی مختلف در صورت نیاز به سم پاشی مجدد، درحفظ بیشتر محیط زیست و کاهش هزینه های مراقبت از خسارت آفت در مزارع سویا موثر است. کاهش غلظت مصرفی از نظر زیست محیطی و حفظ سلامت زیست بوم های کشاورزی اهمیت دارد. کنه های تارتن در برگ های پایینی گیاه آلودگی بیشتری را نشان می دهند. باید از پاشش آفت‎کش (حجم و فشار بالا) استفاده کرد تا پوشش کافی فراهم شود.

سطح زیر کشت سویا در کشور در سال زراعی 1400-1399، 26183 هکتار بوده که بخش قابل توجهی از آن آبی (23504 هکتار) می باشد. استان های گلستان و اردبیل به ترتیب با 8970 و 13150 هکتار، 85 درصد سطح زیر کشت کشور را به خود اختصاص داده اند. نتایج مطالعه نشان داد که بین میانگین عملکرد سویا تابستانه در مناطق مورد مطالعه تفاوت قابل توجهی وجود نداشته و در سال های 1392 الی 1397 و 1398 تا 1400 به ترتیب 2475 و 2381 کیلوگرم در هکتار بوده است. بر اساس اطلاعات موجود، میانگین قیمت در سال های 1398 و پس از آن نسبت به سال های پیشین در حدود 5850 تومان بیشتر شده و میانگین هزینه تولید سویا تابستانه در شهرستان های علی آباد کتول، گرگان، بیله سوار و پارس آباد در طول سال های 1392 تا 1400 به ترتیب 4/1، 4/5، 4/1 و 4/9 میلیون تومان است. به همین ترتیب میانگین درآمد در سال های پس از 1398 نسبت به سال های پیش به طور چشمگیری افزایش یافته و از 5 به 18/3 میلیون تومان رسیده است. سود ناخالص نیز در این شهرستان ها به ترتیب 3/9، 6، 4/2 و 5/9 میلیون تومان بوده و به طور میانگین از 1/8 میلیون تومان در سال های پیش از 1398 به 11/5 میلیون تومان در سال های اخیر رسیده است. میانگین بهره وری اقتصادی زراعت سویا در سال های پس از 1398 نسبت به سال های پیشین بهبود چشم گیری داشته و از 0/17 به 0/58 رسیده است. نکته قابل تامل این است که بهبود مشاهده شده به دلیل افزایش عملکرد نبوده و مربوط به افزایش بیشتر قیمت فروش نسبت به افزایش هزینه ها می باشد.

به منظور مقایسه لاین امیدبخش کلزای بهاره (SRL-96-11 L22×L401) با ارقام شاهد دلگان و RGS003 آزمایشی در شرایط بهره برداران در دو منطقه گرگان و علی آباد کتول استان گلستان در سال زراعی 1400-1401 انجام شد. برای این منظور از هر ژنوتیپ به مقدار 20/1 کیلوگرم بذر در مساحتی معادل 2000 متر مربع کشت شد. در طی فصل رشد، مهمترین صفات از جمله تعداد روز تا رسیدگی فیزیولوژیک، ارتفاع بوته، تعداد خورجین در بوته، تعداد دانه در خورجین، وزن هزار دانه، عملکرد دانه و درصد روغن اندازه گیری شد. میانگین عملکرد دانه SRL-96-11، دلگان و RGS003 در منطقه گرگان به ترتیب برابر با 3130، 2805 و 2780 کیلوگرم در هکتار به دست آمد، بطوری که SRL-96-11 به ترتیب با اختلاف عملکرد 325 و 350 کیلوگرم در هکتار از دلگان و RGS003 برتری داشت. از لحاظ رسیدگی فیزیولوژیک لاین SRL-96-11 دو روز دیررس تر از رقم دلگان و چهار روز زودرس تر از رقم RGS003 بود. میانگین عملکرد دانه SRL-96-11، دلگان و RGS003 در منطقه علی آباد (مزرعه کتول) به ترتیب برابر با 3052، 2749 و 2607 کیلوگرم در هکتار حاصل شد، بطوری که اختلاف عملکرد لاین امیدبخش SRL-96-11 با رقم دلگان برابر با 303 کیلوگرم در هکتار و با رقم RGS003 برابر با 445 کیلوگرم در هکتار بود. از طرفی، از لحاظ رسیدگی فیزیولوژیک لاین SRL-96-11 سه دیررس تر از دلگان و چهار روز زودرس تر از RGS003 بود. به طورکلی، نتایج نشان داد که لاین SRL-96-11 دارای صفت زودرسی و پتانسیل عملکرد بالا می باشد و در نتیجه تحت عنوان رقم آوین نامگذاری گردید.