نشریه رهیافت
پیاپی 32 (بهار و تابستان 1383)

انجمن های علمی از جمله نهادهای جامعه مدنی هستند که نقش مؤثری در تولید دانش و دستیابی به توسعه علمی دارند. در واقع انجمنهای علمی زیر بنای اصلی نهادهای مستقلی را تشکیل می دهند که اغلب آنها فراتر از حد و مرز سیاسی، نژادی، قومی، مذهبی، جنسیب و غیره، براساس ضرورتهای جهان دموکراسی و تقویت همبستگی های معنوی بشر، پدید آمده اند و فضای مناسبی را برای آزاداندیشی و استقرار فرهنگ گفت و گو در راستای بسط و تحکیم جامعه مدنی حول محور خردورزی، تعهد، وفاق، آزادی و عدالت به ارمغان آورده اند. در این مقاله به اجمال به بررسی تارخیچه، ساختار، اهداف و وظایف و عملکرد انجمن های علمی کشور می پردازد. مهمترین ویژگی های انجمنهای علمی عدم وابستگی آنها به دولتها از نظر منابع مالی و نیروی انسانی، سرعت عمل، قدرت تصمیم گیری بالا، بوروکراسی محدود و ساز و کار انعطاف پذیرشان می باشد که سبب افزایش کارآیی آنها در سطح ملی و بین المللی بوده است.

این مقاله به بررسی فلسفه انجمنهای علمی می پردازد. انجمنهای علمی نقش فزاینده ای را در حمایت از دانش پژوهی و متخصصان ایفا کرده اند. یک نهاد علمی زمانی به طور اثربخش اداره می شود که از استقلال مناسب برخوردار باشد. همچنین، با بهره مندی صاحب نظران از آزادی علمی و مشارکت آنها در امور دانشگاه است که با ارزش ترین اندیشه ها به منصه ظهور می رسد. اما نفوذ سیاستهای دیوانسالاری دولتی به آموزش عالی، استقلال دانشگاهی، آزادی علمی و تصمیم گیری جمعی را محدود کرد. این موضوع منجر به سوق دادن برخی از فعالیت های تخصصی به درون انجمنهای علمی گردید. اگرچه این نهادها در اشکال، اهداف، اندازه، کارکرد و ذینفعان دارای تفاوتهای بسیای هستند، اما رسالت آنها در بازآموزی، ارتباطات علمی، پژوهش و مشاوره خلاصه می شود.

سالها است که به هنگام بحث در مورد توسعه و پژوهش همواره کوشش شده است موانع سر راه پژوهش برشمرده شود. پژوهشگران نیز همواره در گفتارهای روزانه و مصاحبه ها به نمونه هایی از این موانع اشاره می کنند. در این مقاله استدلال می شود که با درک چگونگی توسعه و پژوهش و برنامه ریزی برای آن، به ویژه با درک تمایز میان سنجش تحقیق و توسعه و سنجش نوآوری که به خروجی توجه می کند، اصرار بر شناخت موانع، ما را از درک سازوکارهای رشد منحرف می کند، و به جای آن باید عاملهای رشد پژوهش را شناخت. این چرخش بینش بنیاد برنامه ریزی ها و مدیریت پژوهش کشور را دگرگون می کند. به پاره ای از این دگرگونی ها اشاره می شود.

در این مقاله رتبه 50 کشور اول از 150 کشور نمایه شده در موسسه اطلاعات علمی آمریکا از میان 227 کشور جهان، به لحاظ تولید علم در سال 2003 بر اساس تعداد مقالات و تعداد کل مستندات بررسی شده است. رتبه کشورها به لحاظ مطلق تولید علم و تولید علم بر جمعیت کشور مورد مقایسه قرار گرفته و در این مقاله گزارش می شود. از لحاظ مطلق تولید علم، آمریکا رتبه اول به لحاظ تولید علم بر جمعیت، سوئیس رتبه اول را کسب می نماید. با شاخص تولید علم نسبی (نسبت به جمعیت) رتبه آمریکا بیستم می شود. این مطالعه نشان می دهد که 10 کشور اول در تولید علم 59% و 50 کشور اول 87% مشارکت داشته و بقیه 100 ک شور نمایه شده تنها در تولید علم 13% مشارکت دارند. کشور اول به لحاظ مطلق تولید علم با چاپ 239428 مقاله در چاپ 21% مشارکت دارد، در صورتیکه کشور دهم با چاپ 25108 مقاله 2/2% مشارکت دارد. رتبه ایران در سال گذشته به 42 رسید که جزء 29% اول از 150 کشور جهان در تولید علم قرار گرفت. این درحالی است که در سال 1993، رتبه 55 را داشت. در سالهای اخیر سرعت رشد مقالات نمایه شده ایران، رتبه اول را در سطح جهان کسب نمود. علل این رشد بررسی شده است، هر چند این رشد، تنها نشان دهنده بخشی از تولیدات علمی ایران است که توسط این موسسه نمایه می شود. رشد 10 کشور اول با توجه به رسیدن به حداکثر تولیدات علمی از شیب کمتری برخوردار است که حفظ وضع موجود نیز در مورد این کشورها خود حائز اهمیت است. در منطقه، رشد ترکیه قابل ملاحظه بوده و تعداد 10356 مقاله در سال 2003 چشم گیر است. اما در مقایسه با سال 1993 یعنی در 11 سال گذشته، رشد ایران حدود 12 برابر و ترکیه 5/7 برابر شده است. در این مقاله شاخص رشد ارجاعات (از لحاظ کیفی) گزارش می گردد. متوسط تعداد ارجاعات به مقالات ایران 3 می باشد، یعنی به هر مقاله به طور متوسط 3 ارجاع صورت گرفته است، البته این ارجاعات در رشته های مختلف، بین 7/0 تا 3/ 4 تفاوت می باشد.

در سالهای اخیر، براساس مقالات نمایه شده در مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) اینگونه مشهود است که کره جنوبی میزان مشارکت خود را در تولید متون علمی به طور پیوسته افزایش داده است. به طور کلی، کره جنوبی میزان مشارکت خود را در اطلاعات پایه ISI از 5% درصد در سال 1981 به 71/1 درصد در سال 2000 و سپس به 1/ 2 درصد در سال 2003، یعنی 42 برابر در مدت 23 سال، افزایش داده است. این افزایش همراه با رشد در تعداد مقالات بسیار تاثیرگذار (IF بالا) ارائه شده توسط مؤسسات کره جنوبی و همین طور ترقی ضریب تاثیر رشته های کلیدی ملی بوده است. در حال حاضر، کره جنوبی چهاردمین کشور تولید کننده علم در جهان است. بیشترین تعداد مقالات در کره مربوط به علوم فیزیک می باشد. بیشترین مشارکت در تولید علم رشته های مختلف مربوط به علوم مواد می باشد، به طوری که در سال 2002 بیش از پنج درصد مقالات این شاخه از علم در کشور کره حاصل شده است. بعلاوه، تحقیقات در علوم مواد در کره جنوبی به گونه ای است که در آن متوسط تعداد ارجاعات به هر مقاله حاصل، بیشترین مطلوبیت را با مقدار متوسط جهانی دارد

توسعه انسانی به معنی ارتقاء توانمندی و ظرفیت نیروی انسانی و در نتیجه افزایش بهره وری فردی و اجتماعی او از طریق آموزش و حرفه آموزی است. امروزه کارشناسان توسعه اقتصادی بر این باورند که نیروی انسانی آموزش دیده و توسعه یافته مهمترین عامل تاثیرگذار در فرایند توسعه اقتصادی اجتماعی کشورهاست. به همین جهت آنها بیش از پیش بر سرمایه گذاری در توسعه منابع انسانی تاکید می نماید. از طرف دیگر، تحولات ناشی از جهانی شدن، رویکرد به توسعه منابع انسانی را تغییر داده و ویژگی های نیروی انسانی توسعه یافته و مورد نیاز بازار کار، ابعاد گسترده تری پیدا کرده است.

هدف این مقاله مروری بر تاثیر فناوری در آموزش و ظهور آموزش باز و انعطاف پذیر(OFL) است. فناوری با پیشرفت روزافزون تاثیر شگرفی در ارتقاء و تحول آموزش داشته است. چنانکه آموزش با بهره گیری از فناوری مراحلی را طی کرده که مراحل توزیعی، تعاملی، و اشتراکی نام گرفته اند. در هر یک از این مراحل آموزشی، به ترتیب، استاد یا معلممداری، دانشجو یا فراگیر مداری و تیم آموزش مداری مطرح بوده است. فناوری اطلاعات و ارتباطات، و شبکه جهانی وب در جهت ارتقاء آموزش از راه دور امکان برنامه ریزی آموزش باز و انعطاف پذیررا فراهم ساخته اند. چنین آموزشی دارای مزایای متعددی مانند عدم وجود شرایط ورودی، محدودیت زمانی، استفاده از روش معین، و محدودیت منابع است. با این وصف، ارتباط رو در رو و جنبه عاطفی این گونه آموزش ضعیف است. بهترین روش برای آموزش اشتراکی استفاده از شبکه جهانی وب است. با این حال، انتخاب یک چارچوب کاملا مطمئن و کارآمد برای جنین آموزشی مشکل است. استفاده از طرح توانمندی ذهنی ششگانه بلوم در ارائه مطالب در محیط وب شاید بتواند بر سهولت کار بیافزاید. برحسب طرح مزبور، مطلب ارائه شده باید متناسب با مرحله یادگیری- که آغاز آن «کسب دانش» و نهایتش مرحله «ارزشیابی و قضاوت» است- باشد.

بنیاد علمی اروپا یا Europeans Science Foundation (ESF) در سال 1974 میلادی تاسیس شد. اعضای این بنیاد را شورای تحقیقاتی، آکادمی ها و مؤسسات علمی از 29 کشور اروپایی تشکیل می دهند و در مجموع 76 عضو دارد. هدف از تاسیس این بنیاد کمک به پیشبرد علم و دانش و ارتقاء آن در سطح اروپا می باشد. به بیان دیگر ESF همچون بستری است که با گردهم آوردن دانشمندان برجسته و عوامل سرمایه گذار، سعی در برنامه ریزی و به اجرا درآوردن توانایی های علمی موجود در کل قاره اروپا دارد تا به این وسیله، شرایط رشد علم را تحقق بخشد. در این مقاله اهداف، ساختار، برنامه های علمی و شیوه های عملکرد بنیاد علمی اروپا ESF باختصار شرح داده شده است.

آکادمی علوم استرالیا – به شکل امروزی خود- از سال 1954 با هدف پیشبرد علوم در استرالیا تشکیل شد. مجموعه ای مستقل و غیر انتفاعی می باشد و هر چند از حمایت های دولتی برخوردار است، التزام قانونی به دولت ندارد. آکادمی در حال حاضر 372 عضو دارد. نحوه عضویت در آکادمی به 3 شکل اعضای اصلی، اعضای منتخب ویژه و اعضای وابسته صورت می گیرد. اعضای آکادمی به صورت افتخاری با شرکت در شورا، کمیته ها و به عنوان مشاور با آکادمی همکاری می کنند. آکادمی علوم استرالیا با دارا بودن مجموعه بزرگی از متخصصان همواره به عنوان یک مشاور معتبر در تصمیم گیری ها و سیاستگذاری به دولتمردان کمک نموده است و همچنین با در نظر گرفتن نیازها و وضعیت استرالیا، اولویت های بخش پژوهشی را تبیین نموده و بدین ترتیب در شد اقتصادی استرالیا نقش مهمی ایفا کرده است. از سوی دیگر آکادمی با حمایت از ایجاد ارتباطات گسترده با دانشمندان برجسته در سطح جهانی، فرصتی را فراهم می آورد تا پژوهشگران استرالیایی ضمن تبادل افکار با همکاران خود بتوانند از جدیدترین فن آوری نیز استفاده کنند. آکادمی در بخش آموزشی نیر فعال عمل کرده است و تاکنون کتب معتبر آموزشی زیادی را منتشر کرده است. آکادمی علوم استرالیا هر ساله به منظور تشویق پژوهشگران جوایز متعددی را نیز اهداء می کند.

نانو تکنولوژی در لغت به معنای علم مطالعه ذرات بسیار کوچک است. گاهی از آن به عنوان علم ذرات بسیار کوچک نام برده و به عنوان تکنولوژی ساخت وسایل در مقیاس اتمی یا مولکولی تعریف می شود. پیشوند نانو از کلمه یویانی nanos به معنای یک بیلیونیم است. دانشمندانی که در زمینه نانوتکنولوژی کار می کنند، در مقیاس نانو وارد شده و ذراتی را مطالعه می کنند که صد هزار بار کوچکتر از قطر مو می باشند. ساخت وسایلی با اندازه کمتر از 100 نانومتر محصول نانوتکنولوژی است. اندازه یک مولکول یک نانومتر می باشد، از این رو نانوتکنولوژی علم مطالعه در حد مولکول است. مقایس نانو، مرز نامشخصی بین دنیای کلاسیک و مکانیک کوانتوم بوده از اینرو درک نانوتکنولوژی حاکی از ورود تحولی نو در توانائی ها و قابلیت ها می باشد. ساخت ماشین های نانو، نانو الکترونیکها و سایر وسایل نانو، بدون شک مشکلات بسیاری را که بشر امروزه با آن مواجه است، حل خواهد کرد زیرا اندازه کوچک این وسایل، این امکان را فراهم می سازد که فرآیندها، پدیده ها و خصوصیات زیستی، شیمیایی و فیزیکی پیشرفته و نوظهور را نمایان سازند. هنگامی که ترکیبات ساختاری ویژه در محدوده یک تا صد نانومتر قرار دارند از خود صفات فیزیکی متفاوتی نشان می دهند. در حال حاضر نانوتکنولوژی در مرحله شکوفا شدن است و هم اکنون توانایی ساخت ماده در مقیاس اتمی وجود دارد و محصولات فراوانی یافت می شوند که نتیجه مستقیم افزایش توانایی برای ساخت ترکیبات با اندازه های کمتر از صد نانومتر است. ساخت آیینه هایی که بخار نمی گیرند، تلویزیون هایی با صفحه نمایش مسطح، نقاشی های تقلید زیستی با زاویه تماس180 درجه و تهیه ویتامین های حلال چربی در نوشیدنی های آبکی، برخی از اظهارات اولیه نانوتکنولوژی است. این تکنولوژی برای اهداف بسیار پیچیده نیز می تواند استفاده شود. به عنوان مثال ممکن است روزی علم نانو به تولید ماشین های میکروسکوپی منجر شود که آسیب های بدن را در سطح سلول برطرف نماید. پیشرفتهای فراوان در علم کامپیوتر، داروسازی و پزشکی زمانی صورت می گیرد که پتانسیل واقعی نانوتکنولوژی حاصل شود. علم نانوتکنولوژی زمینه میان رشته ای است که ارتباط نزدیک رشته هایی از قبیل فیزیک، زیست شناسی، شیمی، مهندسی، کامپیوتر و... را نیاز دارد. مراکز نانوتکنولوژی در سراسر دنیا سرمایه گذاری بسیار کرده تا بتوانند از این بازار گرم علمی سهم بیشتری ببرند. این پیشرفت سریع با پیدایش رو به افزایش واژه نانو در مجلات و اخبار مشهود است. ایران نیز باید با بهره گیری از توان بالای علمی دانشمندانی که در افزایش سطح تولید علم کشور مؤثرند و با بهره گیری از اندیشه آنها در این وادی قدم گذارد تا در آینده ای نه چندان دور، بتواند تولید کننده محصولات نانوتکنولوژی در کشور باشد.