مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در همه‏ دادگاه‏ ها طرفین‏ دعوی‏ حق‏ دارند برای‏ خود وکیل‏ انتخاب‏ نمایند و اگر توانایی‏ انتخاب‏ وکیل‏ را نداشته‏ باشند باید برای‏ آنها امکانات‏ تعیین‏ وکیل‏ فراهم‏ گردد.

وکیل دادگستری، مطابق قانون، در مراحل مختلف دادرسی کیفری دخالت می نماید: در صورتی که ضابطان دادگستری، شخصی را «تحت نظر قرار دهند»، با شروع تحت نظر قرار گرفتن، متهم می تواند تقاضای حضور وکیل نماید. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات نماید و وکیل می تواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یکساعت باشد ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد.

متهم می تواند در مرحله «تحقیقات مقدماتی»، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود. چنانچه متهم احضار شود این حق در برگه احضاریه قید و به او ابلاغ می شود. وکیل متهم می تواند با کسب اطلاع از اتهام و دلایل آن، مطالبی را که برای کشف حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قانون لازم بداند، اظهار کند. اظهارات وکیل در صورتمجلس نوشته می شود. سلب حق همراه داشتن وکیل و عدم تفهیم این حق به متهم به ترتیب موجب مجازات انتظامی درجه هشت و سه است.

در مرحله «رسیدگی در دادگاه های کیفری»، در تمام امور کیفری، طرفین می توانند وکیل یا وکلای مدافع خود را معرفی کنند. در صورت تعدد وکیل، حضور یکی از آنان برای تشکیل دادگاه و رسیدگی کافی است. در غیر جرایم موضوع صلاحیت دادگاه کیفری یک (جرایم مهم)، هر یک از طرفین می توانند حداکثر دو وکیل به دادگاه معرفی کنند. در دادگاه کیفری یک که به جرایم مهمتر رسیدگی می کند، هر یک از طرفین می تواند حداکثر سه وکیل به دادگاه معرفی کند. استعفای وکیل تعیینی یا عزل وکیل پس از تشکیل جلسه رسیدگی پذیرفته نمی شود.

وکیل تسخیری در موارد زیر در دعاوی کیفری انتخاب می شود:

در مرحله «تحقیقات مقدماتی در دادسرا»، در جرایمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، چنانچه متهم اقدام به معرفی وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی ننماید، بازپرس برای وی وکیل تسخیری انتخاب می کند.

در مرحله «رسیدگی در دادگاه کیفری»، در جرایم مهم و دارای مجازات سنگین (بندهای الف تا ت ماده 302 قانون آیین دادرسی کیفری)، جلسه رسیدگی بدون حضور وکیل متهم تشکیل نمی شود. چنانچه متهم، خود وکیل معرفی نکند یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری الزامی است و چنانچه وکیل تسخیری بدون اعلام عذر موجه در جلسه رسیدگی حاضر نشود، دادگاه ضمن عزل او، وکیل تسخیری دیگری تعیین می کند. حق‏ الوکاله وکیل تسخیری از محل اعتبارات قوه قضائیه پرداخت می شود. هرگاه وکیل بدون عذر موجه از حضور در دادرسی امتناع کند، دادگاه مراتب را به مرجع صالح به منظور تعقیب وکیل متخلف اعلام می دارد.

و هرگاه پس از تعیین وکیل تسخیری، متهم، وکیل تعیینی به دادگاه معرفی کند، وکالت تسخیری منتفی می شود.

تغییر وکیل تسخیری از سوی متهم فقط برای یک بار قابل پذیرش است.

بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، هریک از متداعیین دعوای حقوقی می توانند برای خود حداکثر تا دو نفر وکیل انتخاب و معرفی نمایند. وکلای متداعیین باید دارای شرایطی باشند که به موجب قوانین راجع به وکالت در دادگاه ها برای آنان مقرر گردیده است. وکیل معاضدتی نیز در دعاوی حقوقی انتخاب می شود. مطابق قوانین موضوعه مرتبط با وکالت، یکی از وظایف کانون وکلا، معاضدت قضایی است. در ارتباط با دعاوی حقوقی، بر اساس قانون وکالت، وکلای دادگستری مکلفند همه ساله در سه دعوای حقوقی به عنوان معاضدت قبول وکالت نمایند و چنانچه موکل محکوم له واقع شود حق الوکاله قانونی از آنچه وصول شود به او پرداخت خواهد شد و یک پنجم آن متعلق به کانون وکلا است. کسانی که قدرت تادیه حق الوکاله ندارند می توانند از کانون تقاضای معاضدت نمایند مشروط بر اینکه دعوی با اساس و راجع به شخص تقاضاکننده باشد. بر حسب رویه موجود در اداره معاضدت، همکاران وکیل به مراجعه کنندگان به طور رایگان مشورت حقوقی می دهند و این اقدام، داوطلبانه و نیکوکارانه است.

به موجب آیین نامه قانون وکالت، موسسه معاضدت قضایی در تهران است و دارای دبیرخانه، شعبه عرایض و شعبه قضایی می باشد. کارکنان معاضدت قضایی باید حتی المقدور از بین وکلای دادگستری انتخاب شوند و ممکن است برای آنها حق الزحمه در بودجه کانون منظور شود. تقاضای معاضدت به دبیرخانه موسسه مزبور داده می شود کسانی که دور از مرکز معاضدت قضایی هستند می توانند مستقیما یا توسط کانون محل درصورتی که تشکیل شده باشد و یا به وسیله دفتر دادگاه اقامت خود تقاضا نمایند. در این صورت کانون یا دفتر دادگاه محل موظف است تقاضانامه را به انضمام مستندات و مدارک، در اسرع اوقات به دبیرخانه معاضدت قضایی ارسال دارند. درصورتی که معاضدت قضایی لازم بداند که توضیحاتی از تقاضاکننده بخواهد مشارالیه به وسیله نامه یا اخطار، احضار می شود ولی هرگاه اقامتگاه متقاضی خارج از مرکز معاضدت قضایی باشد تحقیقات به وسیله یکی از وکلا یا دفتر دادگاه محل اقامت تقاضاکننده به عمل می آید. معاضدت قضایی می تواند تحقیقاتی در دلایل دعوی بنماید و هرگاه تشخیص دهد که مقصود تقاضاکننده سوءاستفاده است از تعیین وکیل خودداری و تقاضا را رد نماید. در صورت رد، تقاضاکننده می تواند در ظرف (ده روز) به هیات مدیره کانون شکایت کند. رای هیات مدیره قطعی است. کلیه ارجاعاتی که از طرف معاضدت قضایی در حدود صلاحیت موسسه به وکلا می شود باید در اسرع وقت انجام گردد. شعبه عرایض پس از وصول عرض حال به طریق ذیل اقدام خواهد نمود: هرگاه عرض حال ناقص باشد نواقص آن را به دفتر دستور خواهد داد و اگر عرض حال کامل باشد عقیده خود را در پیشرفت دعوی خواهد نوشت و درصورتی که پیشرفت داشته باشد آن را به شعبه قضایی تسلیم خواهد نمود. شعبه قضایی وکیلی را برای تقاضاکننده معین می نماید.ابلاغات در سه نسخه صادر می شود. نسخه اول به تقاضاکننده داده خواهدشد و نسخه ثانی در پرونده مربوط بایگانی و نسخه ثالث برای ابلاغ به وکیل انتخابی به دفتر کانون ارسال می شود. وکیل منتخب مکلف است قرارداد حق الوکاله تنظیم نموده نسخه دوم آن را با رسید وکالت نامه به دبیرخانه معاضدت قضایی بفرستد و پس از ختم دعوی درصورتی که موکل محکوم له واقع شود و یک پنجم حق الوکاله را که در قرارداد تنظیمی مقرر است وصول و به صندوق کانون ایصال دارد مگر اینکه ثابت نماید که دریافت حق الوکاله قانونا غیرمقدور است.

وکیل انتخابی باید از جریان کار مرجوع شعبه قضایی را مطلع دارد. وکیل انتخابی می تواند از شعبه موسسه راجع به طرز اقداماتی که لازم است مشورت کند. در مواردی که انجام مقدمات و تشریفات مربوطه به معاضدت قضایی موجب انقضای موعدی از تقاضاکننده بشود رئیس کانون می تواند مستقیما وکیل انتخاب نماید مشروط به اینکه تقاضانامه از حیث ضمائم کامل باشد. قرارداد حق الوکاله معاضدتی به اسم معاضدت قضایی تنظیم می شود و مامور وصول حق کانون محاسبات موسسه مزبور است. نمونه اوراق تقاضانامه و سایر اوراق مربوطه به امور معاضدت را هیات مدیره کانون تعیین خواهد نمود. دفتر معاضدت مکلف است اطلاعاتی که از طرف وکیل انتخابی واصل می شود را به موکل ابلاغ نماید.