رامین حیدری فاروقی

زبان، بیان و لحن مورد انتخاب متفکر در مکالمات میان اشخاص موقعیتی خلق می‌کند که از طریق آن تجربه‌ی شخصی بتواند پا به عرصه‌ی عمومی بگذارد. شخصیت‌های چنین درامی اسامی مستعار فیلسوف‌اند در مکالمه‌ی شورانگیزی که تفکر فلسفی بانی آن است. کیرکگور در این مسیر شهره است. او بسیاری از متون سرنوشت‌ساز فلسفه‌اش را با نام مستعار نوشت. پیش از کیرکگور، پدر فلسفه (افلاطون) در تغییر و تبدیل سنت شفاهی تفکر فلسفی به متن، اسم مستعاری انتخاب کرد به نام سقراط. اراده‌ی معطوف به نمایش و خوانش دراماتورژی در دفاعیه‌ی سقراط بستر مناسبی است برای پیگیری اهمیت شعر و آفاق عرضه‌ی اندیشه‌ی فلسفی در قالب زبان نمایشی و نقش آیرونی در آن. مجموعه‌ی نوشته‌های افلاطونی دردسترس که به‌روایت سقراط می‌پردازند نمایش احوالات یک فیلسوف‌‌شهروند است که در میان انواع بحران‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی جامعه‌اش قهرمان درامی فلسفی می‌شود و نوعی طغیان آشوب‌گرانه جلوه می‌کند از جانب کسی که آن‌قدر می‌داند که بتواند در همه‌جا رجز بخواند و نادانی و حدود دانایی را پیش چشم همگان آورد. سقراط به‌روایت افلاطون یکی از دیگران درون مولف است که در ابعاد یک سمپوزیوم ازلی با هم به گفت‌وگو مشغول‌اند؛ محاوره‌ای رو به امر متعالی. سقراط اعلام کرده بود، می‌خواهد پیش از هر چیز در واقعیت واقع شود تا اگر حقیقتی هست از مسیر پیرایش در همین‌جا که هستیم رخ بنماید، در عرصه‌ی عمومی در آگورا، محل معاشرت مردمان با مردمان در قلب آتن به‌وقت 399 پیش از میلاد. آیا شورشی شهر ابرهای انبوه استهزا سخنوری شیاد بود یا شهید رخداد آگاهی که به شهادت شاگردش بر سر ایمان و پیمان و آشکارگی نهان پوسیده‌ی دمکراسی خودپرست قماری عاشقانه کرد و درنهایت از «جبر»، «اختیار» ساخت. «آپولوژی» را، که همان «دفاعیه» است در زبان یونانی، متهم در برابر قضات و وجدان جامعه در عرصه‌ی عمومی ایراد می‌کرد و بدین اسباب، اساسا دراماتیک است حتی اگر راوی و مولف آن بخواهد نقش گزارشگری صادق از واقعه‌ای واثق را اختیار کند. چهار متن اوتیفرون، آپولوژی، کریتون و فایدون مبنای شناسایی شیوه‌ی دراماتورژی مولف‌اند. این خوانش ازآنجا رفتار افلاطون با سقراط را نمونه‌ای از دراماتورژی می‌داند که قصد دارد پشتیبان این فرضیه باشد که فلسفیدن در مقام فیلسوف‌‌شهروند ازاساس دراماتیک است، گفت‌وگومدار است و تحت‌تاثیر تناقض‌های میان انواع رانه‌های روانی، تاریخی و عقلانی دربرگیرنده‌ی شخصیت مولف. به‌این‌ترتیب، مولف در مقام فیلسوف‌‌شهروند، به‌عنوان شخصیت محوری مواجهه‌ی رندانه‌ی حقیقت و واقعیت، چالش‌های زیست‌جهان خود را رودررو قرار می‌دهد تا خطابه‌ای سازکند. نسبت سقراط و افلاطون حرکت از دیالوگ به خطابه است در درون مولف. مقاله‌ی حاضر مبتنی است بر شیوه‌ی تطبیقی‌‌تحلیلی با استفاده از روش‌های کتابخانه‌ای و بهره‌مندی از مراجع موجود و مرتبط با نمونه‌ی موردی تحقیق که روایت تولد و مرگ شخصی به نام سقراط است و از طریق بازخوانی بروز و ظهور او در زیست‌جهان افلاطونی و تحقق اگزیستانس نزد مولف تبیین می‌شود.

رند قلندر مشتاق مالمت اغیار، امکان یکهای برای خلق درام استعالیی ایرانی است. حافظ، دراماتورژی نمونه است و از تیپ، شخصیتی متمایز میسازد که پیوسته آشنا و غریب است؛ حافظ رند را بازتولید و باز تعریف میکند و از این منظر میتوان او را متفکری هنرمند با روحیه ی اگزیستانسیالیستی دانست. اگر بخواهیم شعر حافظ را با درام مقایسه کنیم، شعر او درام استعالیی، نقلی، تاملی و تعاملیست. این درام استعالیی، شخصیتمحور و شاعرانه است. رند، از خوشنودی خالق، در برابر رنج و مالل زیستنی که میتواند وحشتافزا و ترسناک باشد، تجربه ای بدنمند و تنانه دارد. درام شاعرانه یا شعر دراماتیک دیالوگی است از سنخ اگزیستانس موجود فردی تیافته با بارقه هایی از حضور برای درک وجود انسانی که حرص تسخیر جهان را ندارد و مایل است آن را در خود کشف کند. شعر اگر حافظانه باشد، فیلسوف اگر هایدگر باشد و درامپرداز، اگر گابریل مارسل باشد، میشود پرسید: درام اگزیستانسیال چرا درامی شاعرانه و مناسب برای فرارفتن است و چگونه سوابق ما در این زمینه قابل اتکاء است؟ و البته میتوان شواهدی برای مطالعه ی تطبیقی فراتاریخی در اختیار گرفت که به هرمنوتیک حضور معطوف میشود. بررسی تبارشناسانه و تطبیقی پدیدارهای موجود در تحلیل هایدگر از شعر در مثال هولدرلین، رند و گناه و اصالت زیبایی به روایت حافظ و درام فلسفی به نقل از دیالوگ مارسل و پل ریکور، مبنای این پژوهش است. حافظ، با ترسیم چالشهای جهان زیستهی خود، درام حافظانه را بر بستر اسطوره ی آفرینش و درام گناه مقدر، بنیان مینهد و شخصیت رند را در قوارهای فرارونده به فرهنگ ما معرفی میکند؛ و این رند است که میتواند بار سنگین تاسیس درام استعالیی ایرانی را به دوش بکشد. این پژوهش براساس این فرضیه که »شخصیت رند در اشعار حافظ با توجه به ویژگیهای ساختاری و محتوایی، میتواند بستر تولید ساختاری و به ویژه بنمایه های ژرف ساختی بسیاری را در اختیار درام ایرانی قرار دهد«، در پی پاسخ به این پرسشهای اساسی است که: »چگونه میتوان از بنیان های فلسفی شعر حافظ برای تولید محتوای دراماتیک استفاده کرد؟« و »اساسا چه مولفه ها و ویژگی هایی از شخصیت پردازی رند را میتوان در ایدهپردازی، خلق و تولید شخصیتهای دراماتیک مورد استفاده قرار داد؟«، »ظرفیتها و مولفه های شعری شعر حافظ چگونه میتواند بنمایه های اندیشگانی درام امروز ایرانی را ارتقا دهد؟« و بالخره این پرسش مهم که »چگونه میتوان پیوندی تنگاتنگ بین اندیشه ی فلسفی و اندیشه ی دراماتیک ایجاد کرد؟«. براین اساس، این پژوهش ضمن انتخاب درام گابریل مارسل به عنوان نمونه ی موردی، درپی این است تا حرکت از فلسفه به شعر و از شعر به درام را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهد. در این مسیر آرا هایدگر به عنوان بنیان نظری پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته اند و همچنین مبنای فلسفی خلق درام گابریل مارسل الگوییست که در فرآیند تحقیق الگوهای الزم را در دسترس محقق قرار میدهد. این پژوهش همچنین سعی دارد تا به شیوهی تطبیقی-تحلیلی با استفاده از روش های کتابخانهای و منابع موجود به اهدافش دست یابد.