فهرست مطالب محمدعلی صابری

اهل تصوف و عرفان در عالم اسلامی، برای اثبات نظریه وحدت وجود به آیات و عباراتی از کتاب خدا تمسک جسته اند. از مهم ترین این آیات و عبارات می توان به «هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن..»(حدید: 3)، «فاینما تولوا فثم وجه الله»(بقره: 115)، «و ما رمیت إذ رمیت و لکن الله رمی»(انفال: 17) و «هو معکم این ما کنتم»(حدید: 4) اشاره کرد و از شاخص ترین افرادی که این آیات و عبارات را بر وحدت وجود تطبیق داده اند، می توان از روزبهان بقلی، ابن عربی و سیدحیدر آملی یاد کرد. این نوشتار با ارایه نمونه هایی از این گونه استنادات در طول تاریخ تصوف اسلامی و سنجش آن ها با قواعد تفسیری و روایات و همچنین نظرات مشهور مفسران از شیعه و سنی، به این نتیجه می رسد که تمامی استنادات مزبور دچار اشکالات اساسی بوده و آیات مذکور بر این نظریه دلالتی ندارند، بلکه بر مواردی همچون ازلیت، ابدیت، علم، قدرت و سلطنت مطلقه خداوند دلالت دارند.

رساله رجعت منسوب به مفضل بن عمر یکی از مهم ترین متون روایی درباره غیبت و ظهور امام مهدی؟عج؟ است. این رساله در میان امامیان متقدم چندان شناخته شده نبوده و ظاهرا از قرن 8ق به سنت روایی امامیه راه یافته و از قرن11ق به شهرت رسیده و مورد استناد بسیاری از متاخران قرار گرفته است. این رساله اگرچه با روایات دیگر، اشتراکات زیادی دارد، در متن و سند آن، اشکالات تاریخی و اعتقادی متعددی دیده می شود. مقایسه این رساله با منابع نصیری و به ویژه آثار خصیبی، نشان دهنده وابستگی این رساله به مذهب نصیری است. بنابر شواهد موجود، مسیول تدوین این رساله، خصیبی بوده و در پردازش آن از منابع امامی پیشین به عنوان قالبی برای بیان آموزه های نصیری بهره برده است. در این مقاله از روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیل متنی و سندی استفاده شده است.

یکی از روایات مطرح و مورد استناد عارفان مسلمان، حدیث «ما رایت شیئا الا و رایت الله فیه» (چیزی را ندیدم مگر آنکه خدا را در آن دیدم) است. این روایت همانندهایی دارد که با واژه «قبله»، «معه» و «بعده» در برخی متون هم آمده است. حدیث مورد نظر در نوشته های پیشین صوفیان به برخی مشایخ آن ها و در دوره پسینی، به پیشوای مومنان علی ابن ابی طالب(ع) منسوب شده است. این در حالی است که در میراث سترگ و استوار (از منابع درجه اول) شیعه و اهل سنت چنین حدیثی گزارش نشده است.
عارفانی در طول تاریخ از حلاج گرفته تا معاصران از این حدیث و بر مبنای واژه انتهایی آن برداشت هایی هم سو با نظریه وحدت وجود داشته اند. در عرفان اسلامی به ویژه از افق اندیشه کسانی مانند ابن عربی، وحدت وجود وحدت حقیقی اطلاقی است. به این معنا که وجود واحد و یگانه، خداست که تجلیات و مظاهر آن دارای کثرت است.
برخی عارفان بر اساس آیات قرآن و مستنداتی از برخی نصوص حدیثی، در جهت تحکیم این انگاره (وحدت وجود) بهره گرفته اند. نقد و بررسی این روایت از حیث سندی و متنی در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. صرف نظر از اینکه این متن با گونه های متفاوتش روایتی از پیشوایان دینی نیست، باید گفت گرچه برخی از این برداشت ها به لحاظ قواعد فهم متن غریب نیست، می توان معانی دیگری نیز مطابق با فهم عرفی و قواعد عقلی بر آن حمل کرد.