تاملی در مبانی فکری شکل گیری مساجد چهار ایوانه در دوره سلجوقی درمعماری ایرانی

در قرون اولیه اسلامی در ایران، علی رغم تبدیل برخی از نیایشگاه های ادیان باستانی ایرانی به مسجد، هم چون مسجد جامع بروجرد، نیریز، یزدخواست و...، شیوه غالب بنای مساجد، با بهره گیری از الگویی که پیامبر گرامی اسلام در ساخت نخستین مسجد به کار برده، شبستانی ستون دار بوده است (شیوه خراسانی). در قرن پنجم هجری (دوره سلجوقی)، شاهد تغییر کالبدی برخی مساجد شبستانی (هم چون مسجد جامع اصفهان) به مساجدی با فرم چهار ایوانه و پس از آن، رواج این الگو در ساخت دیگر مساجد ایرانی هستیم. با در نظر گرفتن این نکته که این الگو می تواند حاصل تجربیات معماران در ادوار زمانی پی در پی باشد، اما بررسی حضور ایوان و چرایی شکل گیری مساجد چهار ایوانه در دوره سلجوقی و تثبیت این فرم در دیگر مساجد ایرانی، از نکاتی است که بررسی ویژه ای می طلبد. این مقاله درپی آن است که با در نظر گرفتن نگرش و سنت های جامعه در زمان پیدایش این فرم و با توجه به تقدس فرم چلیپا در فرهنگ ایران باستان این مسئله را مورد بررسی قرار دهد.