اوضاع اقتصادی شهر مشهد در عصر ناصری با تکیه بر تجزیه عنصری سکه های ضرب شده در مشهد (1295-1266ق/ 1878-1850م) به روش پیکسی

شهر مشهد به دلیل شرایط اقتصادی، تجاری، دینی و جایگاه محوری در ایالت خراسان، اهمیت ویژه ای داشته است. به همین خاطر از دوره تیموری ضرابخانه فعالی تا سال 1295ق/ 1878م در این شهر دایر بود و در دوره ناصرالدین شاه قاجار (1313-1264ق/ 1896-1848م) قران های نقره فراوانی بین سال های 1295-1266ق/ 1878-1850م به ضرب رسانده است. نظام ضرب سکه دوره ناصری هرچند به صورت اسمی پیرو نظام تهران بود، اما در عمل هر شهر، نظامی خودمختار داشت و سکه های بیشتر شهرها با مقادیر متفاوت خلوص نقره به ضرب می رسید. این مسئله دو پرسش در حوزه ضرابخانه اصلی مشهد طرح می سازد. 1. مقدار خلوص نقره سکه های ضرب شده در مشهد چگونه بوده است و سیر تغییرات آن چگونه رقم خورده است؟ 2. سکه های شهر مشهد، در جایگاه شهر مهم اقتصادی، در برابر شهرهای مهم دیگر نظیر تبریز، تهران، اصفهان و شیراز چگونه بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش ها، تجزیه عنصری سکه های این دوره با استفاده از شیوه پیکسی به دلیل غیرمخرب بودن، سرعت و دقت بالای آن، پایه اصلی این پژوهش قرار گرفت تا تحلیلی از میزان تعهد مشهد به نظام مرکزی ضرب سکه در تواریخ مختلف در مقایسه با سایر شهرهای اصلی ایران عصر قاجار ارایه شود. در این نوشته تعداد 30 سکه در 30 تاریخ متفاوت، مورد تجزیه عنصری قرار گرفت که درنتیجه روند تغییرات میزان خلوص نقره به طور میانگین در سه بازه زمانی بین سال های 1280-1266ق/ 1864-1850م 90.09 درصد، 1290-1281ق/ 1873-1865م 87.14 درصد، 1295-1291ق/ 1878-1874م 84.30 درصد و در کل این دوره سی ساله 88.14 درصد، تبیین و جایگاه آن از نظر میزان خلوص نقره در مقابل ضرابخانه های تبریز (82%)، تهران (90%)، اصفهان (84%) و شیراز (90%)، مشخص شد. نتایج آزمایش پیکسی بر روی نمونه های موردمطالعه مشخص کرد، وجود عنصر مس (7.24%) و عنصر آهن (2.35%) از میزان طبیعی بیشتر بوده و این بیانگر آمیختگی اختیاری در جهت عیارکردن فلز نقره است. علاوه بر آن وجود عنصر سرب (0.86%) نشانگر استفاده از معادن سرب (سروزیت یا گالنا) برای تهیه فلز نقره و عدم دقت در استحصال آن بوده است. همچنین وجود عنصر طلا (0.55%) می تواند نشانگر استفاده از معادن نوع سروزیت باشد