بررسی وضعیت نظارت بر موقوفات نیشابور در دوره قاجاریه

وقف به عنوان یکی از نهادهای تاییدی در تاریخ ایران محسوب می شود. واقف با تعیین متولی بر موقوفات، حفظ و نگهداری از امور موقوفه را مدیریت می کرد و همچنین در مواردی برای مراقبت کارهای متولی از شخصی به عنوان ناظر (استصوابی یا اطلاعی) استفاده می کند. ساختار نظارت بر موقوفات در دوره قاجاریه را می توان به دو دوره تقسیم کرد. دوره اول که بیشتر تحت اداره روحانیون و معتمدین محلی و خویشاوندان واقفان بود، و دوره دوم قانون مند شدن اداره موقوفات بود که تحقق قطعی آن در بعد از مشروطه در ماده 6 قانون شعبان 1328 و در متمم قانون 19 جمادی الثانی 1329 بیان شد. در بررسی 250 وقف نامه وابسته به نیشابور در دوره قاجاریه، با 56 وقف نامه مواجه هستیم که در آن صراحتا  بحث نظارت بر موقوفات در متن اصلی وقف نامه بیان شده است. از بررسی و مقایسه متن این اسناد به این نتیجه می رسیم که ناظرین بر موقوفات به طور کلی سه نوع وابستگی با واقف دارند؛ 1. رابطه خویشاوندی و بطنی ناظر با واقف، 2. رابطه غیر خویشاوندی ناظر با واقف، 3. معتبرین و معتمدین محلی. بحث نظارت بر موقوفات در جامعه نیشابور بیشتر به میل و انتخاب واقف بستگی داشته است و عمدتا آن را یا برای خود یا خویشاوندان مورد اعتماد خود واگذار کرده است، سیر جانشینی و فرض انقراض از نکاتی است که از چشم واقف دور نمی ماند و معمولا در نهایت نظارت به علماء و روحانیون محلی واگذار می شد و یا اینکه از همان ابتدا روحانیون و علماء محلی ناظر بر موقوفات بودند. از جمله معتبرین و معتمدین محلی دیگر سادات بودند که در برخی وقف نامه ها نظارت بر ایشان مفوض شده است.