پویایی اجتماعی و اقتصادی کرمان در جنوب شرق ایران؛ بر پایه متون تاریخی و یافته های سفال دوران اسلامی در محوطه قلعه دختر

محوطه قلعه دختر در حاشیه شرقی شهر کرمان، با عرصه حدود 10 هکتاری، بخش مهمی از سازمان فضایی شهر کهن کرمان در دوران اسلامی بوده است. گستره آثار معماری و مواد فرهنگی، به ویژه قطعات سفال بر اهمیت فرهنگی و تاریخی این محوطه دلالت می نمایند؛ درحالی که در پژوهش های پیشین، نقش و جایگاه قلعه دختر در بستر تاریخی و فرهنگی شهر کرمان مغفول مانده است. بر این اساس، در مقاله حاضر این پرسش ها مطرح است که مهم ترین گونه های سفال در محوطه قلعه دختر کدام است؟ برهم کنش فرهنگی کرمان با نواحی دیگر، به ویژه شهرهای جنوب شرق ایران و حاشیه خلیج فارس چگونه بوده است؟ در این پژوهش تلاش شده بامطالعه گونه های سفال دوران اسلامی در قلعه دختر و مقایسه آن ها با سفال های سایر محوطه های هم عصر و هم مرز، جایگاه و نقش کرمان در فرآیند مستمر «برݣݣهم کنش های فرهنگی» یا «پویایی اجتماعی» و به تبع آن، «پویایی اقتصادی» کرمان تبیین شود. گردآوری اطلاعات در این مقاله، به روش های اسنادی و میدانی صورت گرفته و رویکرد و روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی است. داده های میدانی حاصل یک فصل بررسی، گمانه زنی و کاوش قلعه دختر در سال 1398 است. نتایج نشان می دهد سفال های موردمطالعه در طیف متنوع بدون لعاب و لعاب دار از انواع وارداتی و محلی قرار دارند و هر یک به زیرگروه هایی تقسیم می شوند. این نمونه ها مشابهت زیادی با سفال های محوطه های اسلامی در سیستان (زابل)، سواحل دریای مکران (نیک شهر و چابهار) و محوطه های حاشیه خلیج فارس (هرمزگان، خوربس، بندر مهروبان، راس الخیمه و کیش) دارند. مقایسه گونه شناختی و گاه نگاری سفال قلعه دختر و تحلیل محتوای متون تاریخی نشانگر برهم کنش های فرهنگی با نواحی پیش گفته است؛ بنابراین، کرمان در دوران اسلامی، به ویژه از عصر سلجوقی تا صفوی، یکی از گذرگاه های ارتباطی محوطه های حاشیه خلیج فارس و دریای مکران با محوطه های شمالی تر بوده است و در شبکه تعاملات اقتصادی و برهم کنش های فرهنگی جنوب و جنوب شرق نقش واسطه داشته است.