گونه‏ های بازگشت به گذشته در روایات قرآنی و کارکردهای هنری آنها

توالی حوادث و سیر زمانی آن ها در قرآن، سیری یکنواخت ندارد؛ بلکه زمان گذشته، حال و آینده با هم تلفیق شده است و گاه در برخی سوره ها چند بار تغییر می یابد. این تمهید به دلایلی مثل کارکردهای تعلیمی، عبرت آموزی، پاسخ‏گویی به پرسش ها و ابهامات، بیان احکام اخلاقی و دینی بسامد فراوانی دارد. در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، مبحث «ترتیب» در «زمان دستوری» روایت‏های قرآنی و انواع بازگشت به گذشته و کارکردهای بلاغی و هنری آن بررسی شده است. بازگشت به گذشته در روایت‏های قرآن براساس میزان زمانی بازگشت، به دو دسته گستره بلند و کوتاه تقسیم می شود که در نوع نخست، برابر با زمان کوتاه زندگی عادی است و در نوع دوم، فراتر از زندگی شخص و مربوط به آفرینش و خلقت است. این عنصر از نظر تناسب ساختاری با «اکنون» روایت یا وصف، در دو حوزه هم بافت و دگربافت قرار می گیرد. در هم بافت، ضمن روایت یک داستان، به حوادث پیشین اشاره می شود؛ اما تکمیل کننده همان داستان است. در حوزه دگربافت، گاه در سوره های غیرروایی و حتی روایی، حوادثی وصف می شود که جزو اکنون روایت نبوده، خود روایت مستقلی است. جهش بازگشت از مبدا زمانی نیز در سه حالت آینده به گذشته، گذشته به گذشته و حال به گذشته شکل‏ گرفته است. گستره وسیع زمان، علاوه بر بخشیدن کیفیت ادبی و گستردگی محتوایی و دوری از یکنواختی، عامل مهمی در درک تناسب میان گزاره ها و آیات و ایجاد حالت تعلیق و جاذبه هنری در داستان‏های قرآنی است.