اقتباس طنزآمیز حافظ از کرامتی صوفیانه

حافظ درباره صوفیه نظر مساعدی ندارد و هر وقت از عارف، پیر، صوفی و تعابیر جایگزین آنها نظیر اهل خلوت، خلوت گزیده، کوته آستینان، پشمینه پوش، اهل خانقاه و صومعه یاد می کند، با طنز و تعریض همراه است. درک و تبیین مفهوم این طنز و تعریض ها نیازمند دقت در فرم و ساختار غزل حافظ است. بی دقتی در شیوه حافظ موجب شده است که محققان همین طنز و تعریض را با نگاهی مثبت ارزیابی کنند و چنین بپندارند که او درباره صوفی و عارف دیدگاهی متفاوت دارد؛ چون از کاربرد طنزآمیز تعابیر مربوط به عارف غفلت کرده اند. از اوایل سده نهم، به حافظ لقب مبالغه آمیز «لسان الغیب» داده اند و این لقب برای حافظ به منزله نوعی کرامت کاربرد یافته است. به رغم شیوع لقب لسان الغیب، مسیله اقتباس در غزلیات حافظ نیز نکته ای است که محققان به تفصیل نمونه هایی از آن را برشمرده اند. اینکه جمع اقتباس و غیب گویی حافظ در ظاهر، دشوار و ناپذیرفتنی است، بدین سبب است که برخی پژوهشگران در پی ارایه مفهومی پذیرفتنی از لقب لسان الغیب برای حافظ برآمده اند. ذکر الفاظ مربوط به صوفیه یا نقل و اقتباس کرامات صوفیان در دیوان حافظ، موجب شده است که گروهی از محققان، دیدگاه حافظ را درباره شخصیت و کار و کردارهای صوفیان مثبت تلقی کنند و حافظ را نیز عارف و صوفی بپندارند. بدین سبب، در این مقاله برای تبیین جایگاه عارفان و نوع نگاه حافظ به آنان، یک کرامت مهم و شایع در متون عرفانی را انتخاب کرده ایم که در دیوان حافظ به کار رفته‎ است: «در برآوردن ماهیان از دریا» به منظور رفع تهمت از صوفی. نتیجه تحقیق نشان می دهد که اگر حافظ را لسان الغیب خوانده اند، به سبب غیب گویی و پیش گویی شگفت وی نیست، بلکه لسان الغیب بودن وی بیانگر مطالعه عمیق و بسیار اوست؛ به گونه ای که توانسته است با دقت در ریزه کاری های منابع خود، سخن را به گونه ای ترکیب کند که جلوه ای تازه بیابد. حافظ توانسته است بر مبنای سخنان صوفیان به طرد و انکار ناراستی های آنان بپردازد یا متناسب با اندیشه خود، قرایت خاصی از کرامات صوفیان ارایه کند. بیان چنین مطالبی، البته موجب عناد صوفیان و زاهدان با او می شود؛ اما حافظ در مقابل آنان به تعابیر خودشان ارجاع می دهد و با استفاده از کراماتی که صوفیان مدعی آن هستند، از خود رفع تهمت می کند تا گناه صوفیان متظاهر و اهل نفاق را بهتر نشان بدهد.