بررسی شیوه های شخصیت پردازی در مثنوی داستانی شمع و پروانه اهلی شیرازی

شخصیت پردازی و شیوه های آن از مباحث بسیار مهم و کلیدی در ادبیات داستانی نوین است که به رغم نوبودگی در حوزه بحثهای نظری، حضوری دیرینه در ادبیات منظوم و منثور فارسی دارد و در اندازه های گوناگون در آثار داستانی کهن، قابل ردیابی و تبیین است. یکی از این آثار ادبی جالب توجه و مثال زدنی به لحاظ شخصیت پردازی، مثنوی شمع و پروانه اهلی شیرازی است. اهلی شیرازی، شاعر چیره دست قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری، در این مثنوی داستانی با بداعتی خیره کننده و به شیوه ای باورپذیر، قهرمانان انسانی در داستانی عاشقانه را با جانوران و اجزای طبیعت تعویض کرده است. اهلی داستان خویش را شبیه صحنه یک نمایش ساخته است که شخصیتهای برگرفته از طبیعت، یک به یک وارد آن میشوند و شاعر به معرفی شخصیت آنان میپردازد و سپس رهایشان میسازد که به نقش آفرینی خویش بپردازند. هنرمندی اهلی در این کار، تنها مبتنی بر شگرد تشخیص به صورتی ساده و سرراست نیست، بلکه تطبیقی گسترده میان حیات انسانی و جهان غیرانسان است که افزون بر جان بخشی به خود شخصیتها، برای متعلقات انسانی از قبیل خانه، خیمه، تخت، خادم، بیماری، مرگ، آه و... نیز مطابقهایی باورپذیر در جهان غیرانسان مییابد.

در این پژوهش، ترکیبی از دو روش توصیفی و تحلیلی به کار رفته است. نخست به توصیف مقوله شخصیت و گونه های آن و شیوه های شخصیت پردازی پرداخته میشود، سپس شخصیت قهرمانان نقش آفرین در داستان شمع و پروانه اهلی شیرازی و شیوه های شخصیت پردازی آنان تحلیل میشود.

یافته های این مقاله نشانگر آن است که هرچند مبحث شخصیت پردازی و شیوه های آن نوآمده است، شاعران و نویسندگان چیره دست ایرانی بصورت ناخودآگاه یا براساس اندیشه های پیشرو خود به طرق گوناگون بر آن آگاه بوده اند و در داستانهای موفق خویش از آنها بهره میبرده اند.

مثنوی شمع و پروانه اهلی شیرازی به رغم کوتاهیش، صحنه حضور شخصیتهای متنوعی است. برخی از این شخصیتها ایستا هستند و برخی نیز دچار تنوع و تغییر میشوند و نمونه ای از شخصیتهای پویا هستند. همچنین حضور آنان در صحنه داستان با تمهیدات و توجیهات مناسبی همراه است که انسان واری آنان و باورپذیری وجوه شخصیتی و کنشهایشان را به نحوی موفق، فراهم میسازد.