تاثیر کوتاه مدت آتش سوزی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و پوشش گیاهی گززارهای تالاب قره قشلاق، استان آذربایجان شرقی

آتش سوزی از مهم ترین عوامل بوم شناختی است که می تواند عملکرد بوم سازگان های طبیعی را تغییر دهد. آتش یکی از مهمترین وقایع طبیعی است که بوم سازگان های جنگلی را تهدید می کند. شدت و فراوانی آتش سوزی های جنگلی به دلیل افزایش جمعیت در مناطق آسیب پذیر و اثرات تغییرات آب و هوایی جهانی، روزانه در حال افزایش است. این عامل علاوه بر اینکه باعث تلفات جانی و مالی می شود، تهدید بزرگی برای شرایط متعادل اکولوژیکی پوشش های گیاهی و حفاظت از محیط زیست است. هر ساله هزاران آتش سوزی در اراضی طبیعی در سراسر جهان فاجعه‎ هایی را به‎ وجود می‎آورد که قابل اندازه‎ گیری و توصیف نیستند. این موضوع برای سال ها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در این پژوهش، با توجه به اهمیت حفاظت و توجه بیش ازپیش به تالاب‎ها و خدمات این بوم سازگان در زمینه تداوم حیات بشر و تنوع بالایی از گونه های گیاهی، بررسی حریق رخ داده در سال 1400، شرایط ایجاد آن و تاثیر آن بر ویژگی‎های خاک‎شناسی و پوشش گیاهی تالاب قره قشلاق بناب در آذربایجان شرقی مهم‎ترین هدف این پژوهش را شامل می‎شود.

به‎منظور بررسی تاثیر آتش‎سوزی بر ویژگی‎های خاک‎شناسی و پوشش گیاهی تالاب قره قشلاق، محدوده ای در حدود چهار هکتار از تالاب که در تاریخ 16 فروردین 1400 و به تعداد دو مرتبه و در دو بازه زمانی مختلف (ساعت 15:30 و 19:30) مورد حریق قرار گرفته بود به‎ عنوان منطقه سوخته انتخاب شد. به‎علاوه، منطقه‎ای در مجاورت این منطقه با وسعت مشابه و با رعایت فاصله مناسب از منطقه سوخته به‎ عنوان منطقه شاهد (نسوخته) انتخاب شد. برای نمونه‎برداری پوشش گیاهی از یک خط نمونه در طول این مناطق استفاده شد. با در نظر گرفتن اینکه پوشش گیاهی به‎ صورت انبوه گز (sp. Tamarix) است در هر منطقه (آتش‎سوزی شده و شاهد) برای ثبت مشخصات ارتفاع درختچه‎ ها، قطر یقه و قطر برابرسینه پایه اصلی جست گروه، قطر کوچک و بزرگ تاج، تعداد جست‎های ‏جست گروه، سالم بودن یا نبودن و وجود آفت از 40 قطعه ‎نمونه مستطیلی شکل (در مجموع 80 قطعه نمونه) به مساحت تقریبی 10 مترمربع (5×2 متری) با فاصله 20 متری از هم استفاده شد. برای اندازه‎گیری درصد پوشش علفی نیز از یک قطعه نمونه یک مترمربعی در مرکز قطعات نمونه استفاده شد. همچنین به‎ منظور اندازه ‎گیری ویژگی‎ های فیزیک وشیمیایی خاک مانند اسیدیته، هدایت الکتریکی، کربن آلی، درصد آهک، درصد رس، سیلت و شن، پتاسیم قابل جذب و فسفر قابل جذب در هر منطقه پنج قطعه نمونه به صورت تصادفی انتخاب و از مرکز آن یک نمونه خاک از عمق صفر تا 10 سانتی‎متری برداشت شد. به‎ منظور تجزیه‎ و تحلیل‎های آماری پس از بررسی نرمال بودن پراکنش داده ‎ها با استفاده از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، مقایسه بین میانگین مشخصات کمی پوشش گیاهی و ویژگی‎ های خاکشناسی در دو منطقه سوخته و شاهد از آزمون های من ویتنی و t مستقل استفاده شد. همچنین برای بررسی مهم‎ترین ویژگی‎های پوشش گیاهی و خاک در اثر وقوع حریق، از تجزیه مولفه های اصلی استفاده شد.

نتایج نشان داد میانگین قطر یقه پایه ها در منطقه سوخته (4/41 سانتی‎متر) در سطح اطمینان 99 درصد به‎طور معنی‎داری بیشتر از منطقه شاهد (3/17 سانتی‎متر) است. در منطقه شاهد و سوخته بین مقادیر میانگین ویژگی های قطر برابرسینه (1/64 در برابر 1/24 سانتی‎متر) و تعداد جست (20/05 در برابر 14/76) در سطح اطمینان 95 درصد تفاوت معنی‎داری وجود دارد. همچنین در منطقه شاهد و سوخته بین مقادیر میانگین ارتفاع درخت (1/96 در برابر 1/36 متر)، سلامت جست (سالم بودن تمامی پایه‎ ها در برابر سوخته بودن تمامی جست‎ها) و درصد پوشش علفی (70/19 در برابر 50/28 درصد) در سطح اطمینان 99 درصد تفاوت معنی‎داری مشاهده شد. همچنین بررسی ویژگی‎های خاک‎شناسی نشان داد پس از حدود یک سال از وقوع حریق در دو منطقه سوخته و شاهد بین ویژگی ‎های اسیدیته (7/12 در برابر 6/73) و شن (27/10 در برابر 22/90 درصد) تفاوت معنی‎دار در سطح اطمینان 95 درصد وجود دارد. همچنین تفاوت معنی‎داری در سطح اطمینان 99 درصد بین ویژگی‎های کربن آلی (2/86 در برابر 1/71 درصد)، فسفر (71/63 در برابر 34/28 میلی‎گرم در کیلوگرم) و پتاسیم (921/40 در برابر 606/60 میلی‎گرم در کیلوگرم) در این دو منطقه مشاهده شد. نتایج تجزیه مولفه‎ های اصلی نیز نشان داد آتش‎سوزی بر روی شاخص‎های کربن آلی، فسفر و پتاسیم در دسترس و از بین ویژگی‎های پوشش گیاهی بر قطر برابرسینه، قطر یقه، ارتفاع درخت، قطر بزرگ و کوچک تاج با بار عاملی بیشتر از 0/8 بیشترین تاثیر را داشته است.

 پژوهش حاضر نشان داد که خصوصیات کمی پایه‎ های موجود در تالاب در بخش سوخته تحت تاثیر قرار گرفته و تغییراتی در ویژگی ‎های پوشش گیاهی و خاک‎ شناسی وقوع یافته است، به‎ طوری‎که همه ویژگی‎ های خاک‎ شناسی در منطقه سوخته در مقایسه با منطقه شاهد افزایش معنی‎داری داشتند. در مقابل به غیر از عامل قطر یقه، دیگر ویژگی‎های پوشش گیاهی در منطقه سوخته به ‎طور معنی‎ داری کاهش پیدا کرده‎اند. بنابراین، مدیریت مناسب و حفاظت از چنین اراضی پس از آتش‎سوزی به‎ منظور احیای توان و پتانسیل بوم سازگان برای تضمین ادامه حیات و پایداری کاملا ضروری است. از این‎رو، پیشنهاد می‎شود اثرهای بلندمدت آتش ‎سوزی بر تغییرات پوشش گیاهی مورد بررسی قرار گرفته و با قرق چنین بوم‎سازگانی و اجرای عملیات احیایی، به فرآیند بازسازی منطقه سرعت داده شود.