مناسک عزاداری و وجدان جمعی در تشیع ایرانی

در حوزه مطالعات اجتماعی دین در ایران، معمولا کمتر به این مسئله پرداخته شده است که وجدان جمعی اجتماع دینی از طریق چه سازوکار هایی تولید و بازتولید می شود. بنا به رویکردهای انسان شناسی اجتماعی و نمادین می توان به طرح این مسئله پرداخت که مهم ترین و عمومی ترین مناسک دینی که نقش اصلی را در بازتولید وجدان جمعی شیعیان دارد، کدام است. دورکیم معتقد است که دین و امر قدسی در نهایت همان بازنمایی جامعه در نمادهای مقدس است. جامعه از طریق این نمادها، خودش را در مناسک مذهبی و نظام اعتقادی همراه آن ها برای افراد بازتولید می کند. در طی این مناسک وجدان جمعی مؤمنان به طور فعالانه تولید و بازتولید می شود و فرد آگاهی جمعی خودش را از خلال ذهنیت مذهبی موجود در مناسک دینی، به دست می آورد و از این طریق جامعه، خودش را در فرد درونی می کند.
سفرنامه نویسان غربی از دوره صفویه به این سو داده های بسیاری را در حوزه های مختلف فرهنگ و جامعه دینی ایران فراهم کرده اند. یکی از مسائل مورد توجه برای ناظران مسیحی در ایران، دین و مذهب ایرانی و به ویژه مذهب تشیع بوده است. این داده ها بیانگر آن است که عزاداری محرم، عمومی ترین و مرکزی ترین مناسک جمعی شیعیان است که جامعه شیعی در آن به اوج احساسات و عواطف جمعی مذهبی خودش می رسد. بنا به رویکردی دورکیمی، مناسک محرم مهم ترین و اصلی ترین منسک دینی است که وجدان جمعی و آگاهی جمعی شیعیان ایرانی در آن تولید و بازتولید می شود. ذهنیت مذهبی مؤمنان نیز در طی این مناسک در افراد ایجاد می شود و از خلال این ذهنیت، پیوند فرد با جامعه و هویت اجتماعی اش بازتولید می شود و به نوعی ظهور عمومی پیدا می کند؛ و از سوی دیگر، جامعه خودش را با اقتداری بیشتر در فرد درونی می سازد. همه این ها سبب شده است که مناسک عزاداری اصلی ترین محمل انتقال و تداوم وجدان جمعی شیعیان ایرانی باشد.