نشریه هفت آسمان
پیاپی 79 (پاییز و زمستان 1399)

دانشمندان مسلمان معتقدند گزارش متن یا حادثه ای اگر با حافظه تاریخی جمعی جامعه در همه اعصار و در طی نسل ها تایید شود می تواند گزارشی یقین آور و قطعی تلقی شود. کسانی گفته اند اگر در اعتبار حافظه تاریخی تردید شود بنیاد دو نهاد دین و تاریخ به کلی ویران خواهد شد، چون هر دو به نحوی راسخ بر حافظه تاریخی بنا شده اند. با این همه، دانشمندان مسلمان از این امکان نیز آگاه بودند که هماهنگی ناآگاهانه و ارتجالی اذهان به سبب احساس مشترک یک جامعه، می تواند انگاره مشترکی را بیافریند که گفته یا حادثه ای را به آگاهی جمعی و باوری مشترک برای نسل های آینده تبدیل کند و آنچه را ما «حافظه تاریخی» می نامیم به وجود آورد. آنها می دانستند که روایت ها ثابت نیستند و می توانند در طول زمان تغییر کنند، همچنین ممکن است مردم منابعی دیگر، از جمله تفسیر خود از حادثه ای را بر مشاهده شان بیفزایند و درنتیجه، آگاهی جمعی و باور مشترکی شکل بگیرد که حقیقتی در آن وجود ندارد. آنها می دانستند که شنیدن حادثه یا خبری برای بار نخست، می تواند اثری عمیق بر ذهن بگذارد که همواره آن حادثه یا خبر را در ظرف همان فهم نخست به یاد آورد. بنابراین، چگونه می توان اثبات کرد که مصداقی از حافظه تاریخی واقعا درست است و صرفا شایعه ای نبوده که مردم در مقطع زمانی خاصی آن را باور کرده، یا خواسته اند باور کنند، و آن را برای یکدیگر نقل کرده و [سپس] نسل به نسل انتقال داده اند؟ خط فاصل میان حقیقت و شایعه چیست و چه هنگام حافظه تاریخی، حقیقت، یعنی رخداد واقعی حادثه ای یا بیان گفته ای، را می نمایاند؟ در سنت اسلامی، در چنین مسایلی شرایطی پیشنهاد کرده اند تا مجال خطا را محدود کند و اعتبار حافظه تاریخی را به مثابه راوی امین و مخبر صادق وقوع عینی و خارجی رخداد افزایش دهد. این مقاله بر آن است تا شرایط پیشنهادی را مطرح کند.

بر اساس قرآن کریم و روایات اسلامی، کسی که به زبان شهادتین جاری کند مسلمان است و در پناه اسلام جان، مال و عرضش در امان است و هر گونه تعرضی به او حرام است. علمای آگاه و بزرگ شیعه و سنی، در طول تاریخ کوشیده اند تعریف جامع و مانعی از «تکفیر» و علل و عواملش مطرح کنند؛ از جمله این علما مجلسی، محدث بزرگ شیعه، است. او به پیروی از قرآن و سنت بر این مطلب تاکید دارد که ذکر شهادتین برای اسلام ظاهری کفایت می کند و گوینده اش در احکام ظاهری با دیگر مسلمانان فرقی ندارد. مجلسی مسلمانان را از تکفیر یکدیگر بر حذر می دارد و تاکید می کند که هر کسی صلاحیت تکفیر دیگران را ندارد، و شخصی که متهم به کفر شده است، باید بر او اتمام حجت شود. پس اگر کفرش آشکار شد تکفیر می شود، در غیر این صورت کسی که اسلامش به یقین دانسته شده است، با شک از او زایل نمی شود؛ و تکفیرش برخلاف مبانی اسلام است. به نظر می رسد این متفکر با اینکه از نظر مفهومی «تکفیر» را دقیق مطرح کرده و معیارهای سختی برای تحققش معرفی کرده است، ولی در مصداق، التزام کاملی به آن معیارها نشان نداده و برخی از مسلمانان، مانند فلاسفه و صوفیه، را تکفیر کرده است.

در این مقاله نخست توضیح داده می شود که واژه «سیندری سز» (Synderesis) چگونه به زبان انگلیسی راه یافت و برای چه مفهومی به کار رفت. سپس روند رواج کاربرد آن در آثار نویسندگان قرون وسطا بررسی، و از این رهگذر به آثار فیلسوفان و قدیسان مراجعه می شود. در این دوره، بر اصطلاح «سیندری سز» به عنوان بقایای به جامانده از صورت خدا تاکید شده و قدیسان از آن به عنوان بارقه به جامانده از شعله آفرینش خدا در نهاد انسان یاد می کنند. به باور فیلسوفان قرون وسطا، هرچند انسان در اثر گناه اولیه آلوده شده و به زمین هبوط کرده، اما وجدان ودیعه ای الاهی در روح انسان است که آدمی را به افعال درست هدایت می کند و از انجام دادن کارهای نادرست باز می دارد. با شروع نهضت اصلاح دینی، هرچند تاکید بر وجدان باز هم در امتداد دیدگاه های قبلی است، ظهور رنسانس سبب می شود از «سیندری سز» و مفهوم «وجدان» به عنوان عنصر مهمی در جهت اهمیت یافتن تصمیم انسان و انسان محوری استفاده شود. این مفهوم در قالب عباراتی همچون «غریزه طبیعی»، «شمع روح»، «قله ذهن» و «بارقه وجدان»، بارها در آثار نویسندگان قرن های شانزده و هفده و هجده تکرار می شود و شاعران و نویسندگان از آن به عنوان مفهومی دینی که می تواند پشتوانه انسان گرایی رنسانس باشد، استفاده کرده اند.

در نظام ارزش های دینی، زیارت به عنوان یکی از مواضع وفاق در ادیان وحیانی و غیر آن می تواند محل مداقه باشد، گرچه در رسوم و سلوک متفاوت یا مشابه باشند. زیارت، تاریخی طولانی دارد. قرن ها مسلمانان به مکه، یهودیان به اورشلیم و مسیحیان نیز به سرزمین مقدس، جایی سرشار از نشان عیسی، قدم گذاشته اند. در مسیحیت، آغاز زیارت مرتبط با مکان های مقدسی است که تولد، زندگی و مصلوب شدن عیسی در آن روی داده است. زیارت، در بعد اشتراک مفهومی اش، زایر را از مبدا به حرکت درآورده و در مقصد ضمن حصول نوعی خودآگاهی معنوی به سامان می رساند؛ از دیگر سو، فرصتی برای او است تا در جهانی که می زید، به اکتشافی دینی و البته همچنان درونی نایل شود؛ این سیر حضوری ذاتا حامل نوعی سیر شهودی است. در این نوشتار، که به روش کتاب خانه ای انجام شده است، می کوشیم از رهگذر بررسی مفهوم دینی و معنوی «زیارت» و بیان اهداف، اهمیت این تجربه مشترک دینی در مسیحیت را بکاویم.

تانیشو یکی از کتاب های مقدس و در عین حال مختصر و مهم آیین بودای جودوشین شو یا سرزمین پاک در ژاپن است که سخنان و تعالیم شینران درباره راه آسان از طریق ذکر نام آمیدا را در مقابل راه دشوار رهروان بودایی توضیح می دهد. سخن شینران این است که عهد آمیدا در متون مقدس مکتب سرزمین پاک، مبنی بر نجات افرادی که به او ایمان دارند و بر اساس این ایمان نام او را بر زبان می رانند، همه شمول است و نیازی به انجام دادن اعمال سخت و مطالعات متون مقدس، که جزء احکام دیرنشینی بودایی است، ندارد. این عهد نخستین، فراادراک بوده و تحت تاثیر اعمال و اندیشه های افراد نیست و بیانگر شفقت محض آمیدا به موجوداتی مانند ما انسان های معمولی و غیررهرو بودایی است که توان رسیدن به روشن شدگی را نداریم. اثر وضعی نمبوتسو که ذکر نام آمیدا است، تولد در بهشت آمیدا یا سرزمین پاک و سعادت عظیم، پس از مرگ است که موجب رسیدن به روشن شدگی در آن عالم می شود.

در تعریف کلاسیک ادیان سامی ، اعتقاد به وجود خداوند خالق ، جوهره دین محسوب می شود، حال آنکه برخی نظام های اعتقادی نظیر بودا ، کنفوسیوس ، تایو و آیین جین فاقد این جزء اند. برخی از محققان به سبب فقدان خدای خالق ، آیین بودا را در زمره مکاتب الحادی در نظر می گیرند. هرچند محور آیین بودا ، اعتقاد به وجود خالق نیست و هدف ، رهایی انسان از رنج یا همان نیل به نیروانه است، با این حال ویژگی های مشترکی میان آموزه های بودا و حقیقت مطلق وجود دارد. در میان مکاتب بودایی گرایش های اعتقادی به خداوند را می توان در سه رویکرد خلاصه کرد؛ نخست، مکاتبی که بودا و کسانی را که به مقام ارهت (بودی ستوه) رسیده اند به مثابه خدا در نظر می گیرند؛ دوم، طرفداران نظریه پویشی که جهان و خدا را در حال صیرورت می دانند؛ رویکرد سوم تفسیری از خدا به عنوان حقیقت غایی است که در میان برخی از فیلسوفان بودایی با تعابیری نظیر «نیروانه» ، «تهیا و «درمه» بیان می شود. مطابق این دیدگاه، چون ماهیت اشیا بر ما پوشیده است، بنابراین، ما نمی توانیم حقیقت را توصیف کنیم.