جستجوی مقالات مرتبط با کلیدواژه "نسخه‏شناسی" در نشریات گروه "علوم قرآن و حدیث"

علامه مجلسی (1037-1110 ق) در تالیف بحارالانوار از منابع بسیاری بهره برده که در مقدمه آنها را معرفی کرده است. یکی از این منابع کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضایل علی بن ابی طالب است که پس از وی نیز در منابع مختلف و اغلب به واسطه مجلسی از آن نقل و یاد شده است. از آنجا که بر اساس تنها نسخه شناخته شده، این کتاب به فضایل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح می شود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که درباره قضاوت های حضرت علی(ع) است، در بحار نقل شده است؟ پرسش دیگر این که چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از مقصد وجود ندارد؟ سرانجام این که نظر علامه درباره مولف کتاب که او را حسین بن محمد بن حسن، یکی از «قدماء الاصحاب» و نزدیک به عصر شیخ صدوق (د. 381 ق.) دانسته است؛ برچه اساسی است و با وجود تکرار آن در آثار اغلب پسینیان، اعتبار آن چگونه است؟ در این پژوهش با بررسی سفرهای مجلسی، این فرضیه  مطرح و با شواهد موجود تقویت می شود که وی در سفر مشهد به کتاب دست یافته است. مطلبی که به پاسخ هر سه پرسش مرتبط است و نظر علامه درباره نام مولف را تحت تاثیر شیخ حر عاملی می داند. در پایان نشان داده شده که این نظر از پایه محکمی برخوردار نیست و طبق مطالعات انجام شده، مولف از عالمان قرن ششم و هفتم بوده و با این که گمانه های متعددی برای نام او مطرح شده ؛ بررسی های انجام شده بر روی نسخه خطی کتاب حاکی از تعلق آن به عالمی در اربل در قرن ششم و هفتم هجری است.

معاویه بن عمار از روات معتمد امامیه است که در طریق روایات فراوانی قرار دارد. کتب متعددی به وی منسوب است؛ از جمله کتاب الحج او مورد توجه محدثان امامی است. به نظر می رسد بخش هایی از کتاب نوادر اشعری و نیز نسخه فقه رضوی موجود نزد علامه مجلسی، در اصل، خود کتاب معاویه بن عمار یا برگرفته از آن بوده است. نوشتار پیش رو، با مقایسه میان متن عبارات، با روایات مصادر شیعه از معاویه بن عمار، و دقت در دیگر قراین، روشن می نماید که تمام آنچه در کتاب الحج آمده است عین روایت نیست؛ بلکه گاهی برداشت معاویه بن عمار از روایات است که در قالب فتاوای او نمود یافته است؛ همچنین بسیاری از روایات او که در ظاهر توهم نقل مباشری از امام دارد، برگرفته از روایات مشایخ اوست.

با توجه به تاریخ گذاری نسخه های قدیمی قرآن توسط دانشمندان غربی از طریق آزمایش نوین اشعه نگاری کربن 14، شبهه ای از سوی برخی مستشرقان به ویژه تجدیدنظرطلبانی که از روش نقد منبع به بازپژوهی اصالی و سندی قرآن پرداخته اند، مطرح گردیده است. مفاد شبهه مذکور ازاین قرار است که نتایج آزمایش های کربن 14، قدمت تاریخی نسخه های عتیق قرآن به ویژه نسخه کتابخانه بیرمنگام را به پیش از عصر پیامبر اکرمJ می رساند که شاهدی بر تدوین آن پیش از دین اسلام و درنتیجه عدم اصالت قرآن خواهد بود. بدین معنا که محتوای قرآن موجود، پیش از عصر پیامبرJ یا دیگر مسلمانان با استفاده از آن قرآن موجود را ساخته اند. مقاله حاضر، با توجه به اهمیت دو نسخه بیرمنگام و توبینگن و آزمایش های نوین انجام شده روی آن ها، بر اساس محوریت مطالعه آن دو، به روش تحلیلی و داده پژوهی کتابخانه ای نسبت به شبهه مذکور در سه حیطه نسخه شناختی و فنی، قرآن شناختی و جریان شناختی، درصدد پاسخگویی برآمده است. دستاوردهای فنی و نسخه شناختی پژوهش پیش رو نشان می دهد که آزمایش های انجام شده بر روی نسخه ها، برگه های قرآن یافت شده فقط نشان می دهد آن ها از پوست حیوانی تهیه شده که در زمان حیات پیامبرJ یا کمی پس ازآن زنده بوده است و نمی تواند به اثبات پیش تاریخی بودن نوشته های آن ها نسبت به عصر نزول قرآن بپردازد؛ نیز برخی از پژوهشگران غربی روش آزمایش کربن 14 را نسبی و ناقص دانسته که باید با دیگر روش ها تکمیل گردد و به خودی خود قابل اعتنا نیست؛ چنان که پژوهشگران حاضر در پروژه آزمایش کربن 14 بر روی قرآن، توجهی به مطالعات خط شناسی عربی و نیز برگه شناسی و ابعاد آن و شکل و نوع قلم و تذهیب مصاحف مذکور که نشان دهنده تطبیق با تاریخ نزول قرآن است، نداشته اند. همچنین مطالعه قرآن شناختی چون ملاحظه کاربرد واژگانی در قرآن و نیز مصاحف موردبحث که در نوشته های پیش از اسلام وجود نداشته و یا رایج نبوده، نیز توجه به نزول تدریجی قرآن و مباحث سبب و شان نزول آیات منقول از صدر اسلام تاکنون و ادله وحیانی بودن قرآن، اثبات گر همخوانی نسخه های پیش گفته با قرآن موجود است. همچنین اعتبار قرآن موجود، مبتنی بر مسئله تواتر لفظی قرآن است که نسل به نسل از زمان پیامبرJ تاکنون وجود داشته و به عنوان اعتقادی ضروری بین مسلمانان مطرح است. درنتیجه نسخه های موجود از قرآن، حاکی همان تواتر لفظی بین مسلمانان هستند. ازاین رو مسلمانان نیاز اعتقادی به اثبات یا رد مصاحف عتیق قرآن ندارند و در صورت وجود اشکال در نسخه ها، اصالت قرآن و اعتبار متنی آن که ماخوذ از تواتر لفظی است، به هیچ وجه مخدوش نمی شود. نتیجه جریان شناختی آزمایش کربن 14 بر نسخه های نامبرده، نشان از تلاش جریان تجددطلب استشراقی برای نقد اصالت منابع دینی اسلام است که مخالفان فراوانی نیز در میان مستشرقان دارد. نهایتا آزمایش کربن 14، تفاوت برجسته ای را نسبت به قرآن موجود در مصحف در دست جمهور مسلمانان روشن ننموده است.

نظریه «تحلیل فهرستی احادیث» که در سال های اخیر پیرامون اعتبارسنجی روایات مطرح شده، توجه بسیاری از پژوهشگران علوم اسلامی را به خود جلب کرده است. با وجود آثاری که توسط مبدع نظریه و شاگردان ایشان به رشته تحریر در آمده، متاسفانه تاکنون تقریری روشن از نظریه صورت نگرفته و هیچ کدام از آثار در تبیین آن به صورت جامع و مانع موفق نبوده اند. نگارندگان در این مقاله درصددند به شیوه توصیفی-تحلیلی با گردآوری، دسته بندی و تحلیل دیدگاه های طرفداران نظریه، تقریری جامع از آن ارایه داده، در نهایت بدون اثبات یا رد آن، برخی ابهامات موجود در نظریه را بیان نمایند. نظریه تحلیل فهرستی با تکیه بر سه مبنای عدم حجیت خبر، شیوه انتقال میراث حدیثی شیعه به صورت مکتوب و شیوه کتاب محور قدما در اعتبارسنجی، روش صحیح اعتبارسنجی روایات را نه به شیوه مرسوم رجالی، بلکه بازگشت به روش قدما و بررسی کتاب، محور روایات می داند. این نظریه دارای ابهاماتی اساسی است که باید توسط طرفداران آن پاسخ داده شود.

گسترش فناوری های مدرن، موجب تغییر در سبک مطالعه، علم آموزی و پژوهش شده است. در این دگرگونی ها عرصه حدیث هم از زاویه کمیت و چگونگی، تغییراتی را پذیرفته است. تولید نرم افزارهای حدیثی، ثمرات متعددی چون آسانی پژوهش نسبت به وضعیت صدور حدیث، یافتن اصل حدیث، شناخت احادیث مختلف و... را به دنبال داشت. در برابر، اعتماد به نرم افزارها سبب بروز اشکالاتی همچون فراموشی نیاز به بررسی نسخه ها، اضطراب برخی از متون به دلیل نارسایی های حروف چینی و... شده است. از این رو ضرورت دارد که دانشیان حدیث نسبت به آسیب های بهره گیری از نرم افزارها دقت داشته و این گسترش ماشینی را در راستای ارتقای شیوه عالمان در عرضه و دریافت حدیث به کار گیرند. این نگاشته می خواهد برخی از آسیب های بهره گیری از نرم افزار ارزشمند جامع الاحادیث را در عرصه پژوهش های حدیثی معرفی کند.

این مقاله به اعتبار سنجی روایت 35 از کتاب العقل و الجهل اصول کافی که در اثبات مبنای «حسن و قبح عقلی» به آن تمسک شده است، می پردازد. در اینصورت بررسی مفاد روایت از منظر تاریخ اندیشه کلامی، در کنار ارزیابی های فقه الحدیثی از طریق تجمیع قراین و شواهد نیز ضروری است. بررسی روایت از منظر «نسخه شناسی»، «سند»، «میزان تکرار روایت در مصادر»، «متن شناسی»، «مضمون شناسی»، «مقایسه با اندیشه های اهل سنت از منظر تاریخ اندیشه»، محورهایی است که مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت به جمع بندی و نتیجه گیری پرداخته شده است. با ملاحظه وجوه مختلف و تجمیع قراین و شواهد فوق در نهایت نمی توان به اصالت این روایت حکم کرد و آن را معتبر دانست و در نهایت دو احتمال اساسی در هویت این حدیث مطرح شده است.