بررسی اصطلاح «خلیفه الله» در متون عرفانی (قرن دوم تا یازدهم هجری قمری)

آموزه «خلیفه الله» در الهیات اسلامی بسیار حایز اهمیت است و مهم ترین مبنای تفکر برتری انسان در هستی می باشد. با توجه به تاثیر عرفان اسلامی در شکل گیری الهیات اسلامی، این پژوهش به دنبال بررسی سیر کاربرد و تطور معانی و مصادیق این عبارت در متون عرفانی است.گردآوری داده های این تحقیق به روش کتابخانه ای و روش انجام آن، تحلیل محتوای توصیفی متون و آثار عرفانی نخستین تا آثار قرن یازدهم هجری می باشد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که عبارت «خلیفه الله» در کل آثار قرون دوم و سوم هجری مجموعا چهار بار به کار رفته است. بعد از آن در قرون چهارم و پنجم هجری بسامد این عبارت در متون عرفانی باز هم اندک است؛ ولی نسبت به گذشته تکرار آن افزایش یافته است. اما از سده ششم و هفتم به بعد مخصوصا در کتاب های با موضوع عرفان نظری این عبارت به تعداد فراوان به کار رفته است. در قرون بعد کاربرد «خلیفه الله» کاملا نهادینه شده است و مصداق های آن تنوع یافته؛ ولی مهم ترین مصداق آن، «انسان کامل» بوده است. اما در تمام این قرون، همواره بسیاری از صوفیه به طور صریح و یا غیر مستقیم با کاربرد این عبارت مخالفت و از ذکر آن پرهیز نموده اند.