کاربست ساختارهای استعاری مفهوم «عشق» در نهج البلاغه بر مبنای نظریه لیکاف و جانسون

از دیدگاه زبان شناسی شناختی، استعاره نه یک فرایند زبانی صرف، بلکه با اندیشه و تفکر انسان در پیوند است و از رهگذر آن می توان با شیوه اندیشه صاحب سخن آشنا شد. مهمترین کارکرد شناختی استعاره، فراهم ساختن درک یک مفهوم انتزاعی از طریق مفهومی ملموس تر است؛ از این رو در تبیین مفاهیم عرفانی نقش بسزایی دارد. یکی از موضوعات مهم و اساسی در متون دینی مفهوم «عشق» است که به دلیل انتزاعی بودن در بیشتر مواقع در چارچوب استعاره های مفهومی بیان شده است. حضرت علی (ع) نیز در نهج البلاغه از این هنرسازه به عنوان ابزاری برای درک مفاهیم انتزاعی استفاده کرده اند؛ به همین دلیل پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد کیفی و روش توصیفی- تحلیلی آن دسته از عبارات استعاری را که دربردارنده مفهوم «عشق» هستند از خطبه های نهج البلاغه استخراج و بر اساس نظریه استعاره شناختی مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. استعاره مفهومی از جهات گوناگون دسته بندی شده اند که در دسته اول، استعاره ها از نظر نقش، به ساختاری، هستی شناختی و جهتی و در دسته دوم، از نظر ماهیت به استعاره های گزاره ای، تصویری - طرح واره ای و تصویری مورد بررسی قرار می گیرد. بنابر این بررسی، نتایج تحقیق حاکی از آن است که امام علی(ع) مفهوم انتزاعی «عشق» را در قالب استعاره های شناختی، طرح واره ها و حوزه های مقصد عینی و ملموس برای مخاطب قابل درک ساخته است. در استعاره های ساختاری با استفاده از حوزه های مبدا «حجاب»، «بیماری»، «کالا» و «شیء» مفهوم عشق را برای مخاطب ترسیم کرده است. استعاره های هستی شناختی در تبیین مفهوم «عشق» و جملات دال بر آن تاثیر بسزایی دارد؛ ایشان با شی انگاری مفاهیم انتزاعی، سعی در تثبیت معنای آن در ذهن مخاطب دارد، گاه از  توصیف بهره می گیرد و گاه به جان پنداری روی می آورد. وی در مفهوم سازی «عشق» از طرح واره حجمی استفاده نموده و محبت الهی نهادینه شده در وجود فرشتگان را به عنوان مظروف جام عشق معرفی کرده و در جایی دیگر مفهوم «هدایت» را همانند مکانی تصور نموده که دروازه های آن برای ورود عاشقان باز است و افراد باید از این فرصت استفاده کنند و قبل از بسته شدن درگاه، وارد فضای رحمت الهی شوند و در مسیر هدایت قرار گیرند. امام (ع) در طرح واره حرکتی، با استفاده از حرکت که از رفتارهای عینی و اجتناب ناپذیر هر شخص برای انجام امور روزانه است، به تبیین مفهوم «عشق» می پردازد؛ بدین ترتیب که با تصویرسازی «خداوند» در قالب مکان، عاشقان وصال حق را از طریق جهاد و مبارزه که وسیله ای برای رسیدن به معبود واقعی است، تشویق به گام برداشتن و حرکت در مسیر رستگاری می کند.