فهرست مطالب
فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 78 (بهار 1398)
- تاریخ انتشار: 1398/01/22
- تعداد عناوین: 7
-
-
صفحات 1-8اصلاح مرزهای غربی و شمالی و بازستاندن سرزمینهای ازدسترفته یکی از آمال ایرانیان در پایان جنگ جهانی اول بود. وزارت امور خارجه ایران به عنوان دستگاه دیپلماسی و همچنین حافظه تاریخی ایران تلاش کرد علیرغم ناتوانی مفرط و ویرانی کامل ایران در پایان جنگ اقداماتی هرچند ناموفق در اصلاح مرزهای ایران انجام دهد، یکی از آن اقدامات اعزام ماموران ویژه با دستورالعملهای لازم به نواحی پیرامونی ایران بود؛ ازجمله دیپلماتهای مبرز آن روزگار موید حضور است، وی سعی داشت در چارچوب دستورالعملهای وزارت امور خارجه به رایزنی بپردازد و تلاش کرد نواحی حوزه فرهنگی ایران در مناطق غربی را بازگرداند؛ اما به دلیل مخالفت حاکم نظامی بریتانیا در موصل ماموریت او به شکست منجر شد.کلیدواژگان: وزارت امور خارجه، موید حضور، جنگ جهانی اول، موصل
-
صفحات 9-22
میرزا محسنخان معینالملک حدود بیست سال (از 1288 تا 1308ق.) سفیرکبیر و وزیرمختار ایران در اسلامبول بود. اما درباره اینکه او در این دوره چه اقداماتی انجام داده یا در مناسبات ایران و عثمانی در آن دوره چه نقشی داشته، پژوهش مستقلی انجام نشده است. بررسی اسناد وزارت خارجه ایران نشان می دهد که برقراری روابط حسنه با باب عالی، تلاش برای حلوفصل منازعات مرزی، مذاکره بر سر معاهدات تجاری و حقوقی، مشارکت در امور عامالمنفعه و همچنین بهبود وضعیت تحصیلی و آموزشی ایرانیان استانبول از اولویتهای کاری معینالملک بوده است. با این حال، وی علاوه بر ماموریت های رسمی و دیپلماتیک، تمایلات روشنفکرانه نیز داشته و با محافل روشنفکران ایرانی در پایتخت عثمانی هم نشستوبرخاست داشته است. این امر حتی به عنوان یکی از دلایل اصلی عزل او از سفارت عثمانی یاد شده است. این پژوهش در صدد آن است تا با تکیه بر اسناد رسمی که برخی از آنها برای نخستین بار در این مقاله استفاده شده است، برخی از ابعاد مبهم زندگی و اقدامات معینالملک را در اسلامبول تشریح کند.
کلیدواژگان: میرزا محسن خان معینالملک، سفارت عثمانی، دوران خدمت -
صفحات 23-55روابط خارجی به مفهوم مدرن آن در ایران نیازمند شکلگیری دیوانسالاری نوین و نهادهای اداری جدید یا وزارتخانه بود. بر همین مبنا از اوایل عصر قاجار و مشخصا از زمان سلطنت فتحعلی شاه زمینه تاسیس نخستین وزارتخانه ها، از جمله وزارت امور خارجه فراهم شد. مقررات ناظر بر نحوه کارکرد دستگاه سیاست خارجی در چند مقطع از حدود یکصد و چهل سال پیش در ادوار مختلف تدوین شد که در آنها وظایف این وزارتخانه در جهت تنظیم روابط با سایر کشورها تعیین شد. با تغییراتی که در نظام نامه ها و قوانین به تناسب شرایط زمانی در برهه های مختلف داده شد، سازمان هم دستخوش تغییر شد و ادارات، دوایر و بخشهای مختلفی در طی ادوار مختلف ایجاد شدند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد که با وجود خودکامگی پادشاهان قاجار و پهلوی و دخالت تام و تمام آنها در تعیین خطوط راهنما و مشی عملی دستگاه دیپلماسی، گزیدهای از کارگزاران آگاه در دوره های مختلف تلاش کردند با وضع مقررات و وسواس در بهکارگیری نیروی انسانی شایسته در این نهاد، کار دستگاه سیاست خارجی را به سامان برسانند؛ این کوشش تا حد قابل توجهی همراه با کامیابی بوده است.کلیدواژگان: وزارت امور خارجه، سیاست خارجی ایران، قوانین، سیر تحول
-
صفحات 57-79
سندی را که در منابع از آن به عنوان "تذکره"، "جواز عبور"، "باشت بورد" و "فته مرخصی" یاد کرده اند، همگی مترادف گذرنامه است. این سند، مجوز عبور از مرز برای ارائه به گذربانان، راهداران و مرزبانان است که حکومت به اتباع خود می دهد. با تشکیل دولت- ملت های جدید در جهان، قواعد نوینی بر مناسبات بین المللی حاکم شد، اما این قوانین در ایران جایگاهی نداشت. در اوایل دوره قاجار به مانند حکومت های سلف خود در زمینه صدور اسناد هویتی، تنها برای ماموران ارسالی یا نمایندگان خارجی کاغذهایی جهت احراز هویت و شرح ماموریت صادر می شد؛ ناهمگونی سیستم حکومتی در ایران با نظام جهانی، ناآگاهی به نیازهای مناسبات بین المللی را نیز به همراه داشت. تحول تدریجی تذکره در کنار تشکیلاتی شدن وزارت خارجه سبب تاسیس تذکره خانه در دوره ناصری شد؛ با تدوین دستورالعمل های مربوط به تذکره و اهمیت آن در ادامه حکومت قاجار در دوره مظفری نیز "اداره تذکره دولت علیه ایران" تاسیس و با انقلاب مشروطه راهکارهایی برای اعتباربخشی به گذرنامه های ایرانی در پیش گرفته شد. تدوین قوانین جدید در باره تذکره، تغییر در ساختار این اسناد را نیز به دنبال داشت؛ بنابراین در پژوهش حاضر خواهیم کوشید سیر تحول قانون تذکره در دوره قاجار و ساختار این سند را به عنوان سندی هویتی بررسی کنیم.
کلیدواژگان: دوره قاجار، قانون تذکره، سیر تحول -
صفحات 81-97بلوچستان در سراسر دوره قاجار عرصه تقابل سیاستهای ایران و انگلیسی ها بود. بررسی منابع مختلف و بهویژه اسناد وزارت امور خارجه نشان میدهد که بخش مهمی از حوادث سیاسی بلوچستان در دوره قاجار یا در ارتباط با دخالت انگلیسی ها در این ناحیه شکل گرفته یا آنکه به طور مستقیم در آن حوادث نقش داشتهاند. یکی از مهمترین نتایج دخالت انگلیسی ها در بلوچستان، تعیین حدود مرزهای ایران با خاننشین کلات بود، اما تعیین حدود به معنای پایان دخالت انگلیسی ها در بلوچستان نبود، بلکه آغازی بود برای ظاهر شدن سیاستهای آنان در شکلهای جدید. در مقابل وزارت امور خارجه ایران اقداماتی در برابر انگلیسی ها انجام داد که تاثیرگذارترین آن تاسیس «کارگزاری مهام خارجه در کرمان و بلوچستان» بود. کارگزارانی که به این ناحیه مامور شده بودند نقش مهمی در دفاع از منافع مردم ایران در برابر دخالتهای انگلیسی ها در بلوچستان و جلوگیری از گسترش نفوذ آنها داشتند. این مقاله در صدد است با اتکا به اسناد، نقش و تاثیرگذاری کارگزاران وزارت امور خارجه را در دفاع از منافع ایران در بلوچستان نشان دهد.کلیدواژگان: وزارت امور خارجه، کارگزاری کرمان و بلوچستان، منافع ایران
-
صفحات 99-115
ایجاد سازمانهای کشوری و تشکیلات منظم اداری، از ویژگیهای تمدن ایرانی است. در این میان، آرشیو سابقهای دیرینه دارد و هسته اصلی این تشکیلات محسوب میشود. سنت آرشیو در تشکیلات اداری ایران باستان و دوره اسلامی به صورت مستمر ادامه یافته است و بالطبع بخشی مهم از اسناد و مدارک دولتی مربوط به روابط خارجی بوده است. در دوره صفویه با گسترش روابط خارجی، تشکیلات نوینی شکل گرفت که گزارش نمایندگان سیاسی با دول دیگر در آن جمعآوری میشد. بعد از آن در دوره قاجار با تشکیل وزارت خارجه، آرشیو مدارک مربوط به آن اهمیت بیشتری یافت و گردآوری اسناد روابط خارجی نظم بیشتری پیدا کرد. این روند در دوره ناصرالدین شاه با گسترش روابط خارجی به اوج رسید. در تشکیلات نوین دولتی سال 1298ق./1881م. آرشیو یکی از بخشهای مهم پنجگانه وزارت خارجه محسوب میشد؛ به همین دلیل در سال 1316ق./1899م. آرشیو وزارت خارجه، اولین بایگانی دولتی بود که طبق شیوههای نوین غرب، انتظام یافت و از این حیث، الگوی سایر وزارتخانهها شد. این پیشتازی در دوره پهلوی نیز استمرار پیدا کرد.
کلیدواژگان: وزارت امور خارجه، آرشیو، شکل گیری و ساختار، قاجار، پهلوی