پژوهشنامه جریان شناسی شعر و داستان ادبیات معاصر ایران
سال یکم شماره 1 (پاییز و زمستان 1401)

ادبیات پایداری یکی از گونه های ادبی است که با توجه به دارا بودن ابعاد گوناگون، از دهه های پیشین مورد پژوهش محققان قرار گرفته است. این نوع از ادبیات در دوره حیات خود تغییرات و تحولاتی را پشت سر نهاده است که شاخه ای از این تحولات مربوط به زبان و ساختار آن است. هدف پژوهش پیش رو، بررسی و تحلیل نگاه سبکی ساختاری محققان به ادبیات پایداری (شامل حداقل دو نوع ادبیات: ادبیات انقلاب و ادبیات دفاع مقدس) است تا به این سوال پاسخ داده شود که پژوهشگران در باب سبک و ساختار ادب پایداری چه برداشت و تحلیل هایی ارایه کرده اند و به عبارت دیگر دیدگاه آنها در باب سبک ادب پایداری چیست؟ با بررسی پژوهش های ارایه شده، با نگاه سبکی ساختاری در حوزه ادبیات پایداری به کشف مشابهت ها و طبقه بندی نظریات پرداخته شده و تحلیلی جامع از این موضوع ارایه گردیده است.

در این جستار، با چهره دیگری از مقتل سرای روزگار قاجار، میرزا محمود فدایی، آشنا می شویم. فدایی سراینده مقتل منظوم و پدیدآورنده بلندترین ترکیب بند عاشورایی در ادب فارسی، با رویکرد رثایی، واقعه عظیم عاشورا را به رشته نظم در آورد؛ آوازه و شهرت این عالم ادیب هم به همین سبب است. لیکن، فدایی از حوادث روزگار خود و مسایل کشورش نیز غافل نبوده است. نشانه این آگاهی و حساسیت به تحولات زمانه را فدایی با سرودن قصیده سینیه با ردیف ارس در بیان یورش سپاه روس به ایران و بی رسمی های آنان، آشکار کرده است. این قصیده تاریخی، که شصت وهفت بیت دارد؛ بیانگر تجربه زیسته و بی واسطه، در دل رخدادهای اجتماعی- سیاسی و برآمده از حال و هوای دو جنگ دولت روس با ایران است که هم زمان با زیست و بود فدایی، روی داد. بازخوانی و بررسی آن، ازاین رو که سندی دست اول و زاییده روزگار خود است؛ از دید جامعه شناسی تاریخی متن، بسیار با ارزش است و فدایی را در ردیف پیشگامان ادبیات جهادی یا ادبیات پایداری، جای می دهد.فدایی در این قصیده سینیه، رویکردی سیاسی- انتقادی، و لحنی روایی دارد و با شمشیر زبان، بر سپاه روس می تازد و با چاشنی طنز و طعنه و آمیخته به غیرت و خشم، از خیانت و وطن فروشی برخی افراد نیز فریاد برمی آورد.

ادبیات همواره زمینه بازتاب عناصر فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است و برای آشنایی با ساختارهای یک جامعه می توان به آثار ادبی آن مراجعه کرد. رویکرد جامعه شناختی به ادبیات از رویکردهای نوین نقد ادبی است که تاثیر متقابل ادبیات و اجتماع را بررسی می کند. گونه ادبی خاطره داستان دفاع مقدس بخشی از رویدادهای جنگ تحمیلی و دفاع مقدس را بازآفرینی کرده و آگاهی های تاریخی مبتنی بر جامعه شناسی را درباره جامعه ایران نشان داده است. پژوهش حاضر با هدف تبیین شاخص های هویت ملی و دینی با تکیه بر الگوی پیشنهادی هانری زالامانسکی (جامعه شناسی محتواگرا) در خاطره داستان روز سانحه با رویکردی توصیفی- تحلیلی انجام شده و کوشیده است تا بر پایه گزارش یک دوره تاریخی و اجتماعی (دوران دفاع مقدس) پیوندهای راستین که میان جامعه و خاطره داستان روز سانحه وجود دارد، بیان کند. یافته های پژوهش بیانگر آن است که آموزه های دینی و مذهبی تشیع، نقش عمده ای در هویت بخشی به جامعه ایرانی دارند و مولفه های، صبر و شکیبایی بر مشکلات، شهادت طلبی، میهن دوستی، اعتقاد به باورهای دینی مانند توحید، نبوت، معاد و... شاخص ترین مولفه های هویت جامعه ایرانی است که در روز سانحه نمود یافته است.

سیدحسن شکوهی (1271-1333). شاعر مشروطه خواه و آزادی طلب یزدی است که با فرخی یزدی دوران تحصیل خود را سپری کرده است و هر دو از یک آبشخور کسب علم کردند و در محضر استادی چون غلامحسین شارق، شاعر و خوشنویس یزدی پا به پای هم، کسب فیض کردند. دوران نوجوانی و جوانی شاعر هم زمان است با شروع مشروطیت و تجددخواهی ایرانیان. شکوهی که در این زمان به شاعری توانا تبدیل شده بود و به وی لقب «امیر الشعرا» دادند، اقدام به چاپ جرایدی به نام «باران» و «پیام» نمود. او نیز مانند اکثر شاعران و نویسیندگان دوره مشروطه به سرودن اشعاری در مورد آزادی، تجدد و... روی آورد و بعضی از این اشعار را در مجلات خود به چاپ می رساند، همچنین وی نخستین کسی بود که از یزد در کنگره نویسندگان ایران و شوروی در سال 1325ه.ش شرکت نمود. شکوهی در سال های آخر عمرش دوشنبه شب ها انجمن ادبی یزد را در منزل خود تشکیل می داد و این رسم تقریبا هشت سال ادامه پیدا کرد. وی در سال 1333 ه.ش در 62 سالگی بعد از یک عمر خدمت به جهان علم و ادب، به علت بیماری قلبی چشم از جهان فروبست و در جوار حرم عارف ربانی قرن هفتم «سید رکن الدین» واقع در کوی «وقت ساعت» به خاک سپرده شد. دیوان اشعار وی به همت فرزند برومندش سید محمد شکوهی در سال 1346ه.ش به چاپ رسید. در این پژوهش به معرفی دقیق تر وی می‎پردازیم و نگاهی گذرا به اشعار پایداری وی می افکنیم.

ژانرهای فرعی با تکرار در حرکت های اجتماعی به وجود می آیند. بعد از وقوع جنگ تحمیلی علیه ایران و پس از آن دست به قلم شدن رزمندگان، ژانر«خاطره نوشته های دفاع مقدس» شکل گرفت. حجم زیاد آثار چاپ شده مرتبط با این گونه ادبی، بررسی چیستی آن را با موازین علمی می طلبد. خاطره نگاشت ها با ذاتی دوگانه به تاریخ و داستان متمایلند؛ تحلیل و بررسی عناصر داستانی، گرایش خاطره نوشته ها را به داستان محرز می کند. این پژوهش با روشی تحلیلی-توصیفی عناصر پیرنگ، روایت، گفت وگو و شخصیت را در یکی از مشهورترین خاطره نوشته های دفاع مقدس به نام «من زنده ام» مورد بررسی قرار می دهد. نتایج حاکی از آن است که نویسنده با روابط علت و معلولی موجبات غنای پیرنگ را فراهم می کند، نمایش ابزار بیان روایت است، گفت وگو در فضاسازی و توصیف به  کمک خاطره نگار می آید درنتیجه موجبات تنوع در متن را پدید می آورد و شخصیت پردازی نیز به شیوه غیرمستقیم صورت می گیرد؛ در پایان، ماهیت داستان گونه این اثر به اثبات می رسد.

مسایل مربوط به زنان در سال های اخیر توجه نویسندگان را به خود جلب کرده است. زنان داستان نویس با ورود به این حوزه توانسته اند تصویر درست تر و دقیق تری در مقایسه با مردان داستان نویس در مورد زنان ارایه دهند. نسیم مرعشی نیز در رمان «پاییز فصل آخر سال است» با راوی اول شخص در قالب شخصیت های زن داستان فرورفته و توانسته میان روند شکل گیری شخصیت راوی با درون مایه های داستان ارتباط برقرار کند و احساسات و عواطف آن ها را به تصویر بکشد. این مقاله با هدف بررسی درون مایه های عشق، ازدواج، ناکامی، اضطراب، افسردگی، عزت نفس و خودباوری و تنهایی در رمان پاییز فصل آخر سال است انجام شده. با پرداختن به درون مایه های اصلی این رمان به این نتیجه می رسیم، نویسنده عشق را از اصلی ترین درون مایه های داستان خود قرار داده که به عنوان محرکی باعث تغییر در زندگی شخصیت ها می شود. هر یک از شخصیت ها توسط این محرک مسیری را در داستان طی می کنند و مشکلات و حوادثی که در پیرو عشق برای آن ها رخ داده درون مایه های رمان را تشکیل می دهند. در آخر متوجه می شویم که هریک از این شخصیت ها باوجود مقابله با مشکلاتشان توانایی حل آن ها را ندارند و در این مسیر با شکست مواجه می شوند.

احمدرضا احمدی، بیش از پنجاه سال است که در عرصه های مختلف هنری و ادبی کشور حضور دارد و یکی از نمایندگان اصلی جریان بحث برانگیز شعر «موج نو» به حساب می آید. شعری که در آغاز دهه چهل شکل گرفت؛ طرفدارانی یافت و کم کم با اوج گرفتن مبارزه های سیاسی و اجتماعی علیه حکومت پهلوی و بی اعتنایی ناشران، منتقدان و مخاطبان به محاق رفت. بعد از انقلاب 1357 و اتمام جنگ ایران و عراق و فروکش کردن التهاب های سیاسی و حماسی، برخی از اصول و قواعد این جریان شعری مورد توجه شاعران آوانگارد دهه هفتاد قرار گرفت و شعرهای احمدی این بار مورد اقبال ناشران واقع شد.اگرچه شعر احمدرضا احمدی در عرصه نقد ادبی و جریان شناسی شعر معاصر به عنوان غیرمتعهد به مسایل سیاسی و اجتماعی شناخته می شود؛ ولی اگر با دقت بیشتری به شعرهای او نگریسته شود، جلوه هایی از تعهد اجتماعی آشکار خواهد شد. از مبارزان سیاسی تا زندانی ها و اعدام ها و سانسور و کتاب سوزان و بعدها جنگ و تبعات آن در شعر او دیده می شود که البته همگی از اصول زیبایی شناسی شعر موج نو پیروی می کنند.

همواره ادبیات فارسی در شاخه های مختلف نظم و نثرش محل بروز و ظهور بسیاری از عواطف، احساسات و باورهای ارزشمند بوده و هست و این اقیانوس بی کران در ژرفای خویش شاهد هنرنمایی شاعرانی بوده که در مسیر اعتقادات خویش با جان و دل وارد این عرصه شده اند. جنگ تحمیلی هشت ساله رژیم بعث عراق برعلیه ایران اسلامی باعث ایجاد ژانر و گونه ای به نام ادبیات دفاع مقدس شد که هم مولفه های ادبیات پایداری را در خویش دارد و هم پیوندی ناگسستنی با ساحت دین و مذهب و شاعران نام آشنا و کمتر شناخته شده ای در این گونه ادبی به مشق عشق و اعتقاد پرداخته اند. از ماه های آغازین جنگ تحمیلی در سال 1359 تا امروز در ادبیات دفاع مقدس و جنگ شاهد حضور واژگانی هستیم که با وجود عجین شدن با بی نام و نشانی در زندگی و ادبیات ما اثربخش، زنده، پویا و تاثیرگذار هستند. شهید گمنام، مفقودالاثر، تفحص و جاویدالاثر از این دست کلمات هستند. شاید بتوان مفقودالاثر و شهید گمنام را دو واژه ای به مثابه دو شخصیت موثر برشمرد که با وجود سرداران، شخصیت ها و شهیدان عرصه های علم، خدمت و دفاع مقدس و... بار اثرگذاری شخصیتی را بر دوش می کشند و  در ساحت پیوستگی و ارتباط با دین و مذهب در مقوله شهدای مفقودالاثر و شهدای گمنام این ارتباط بیشتر با وجود حضرت فاطمه زهراست. در فضای شاعرانگی های شعر دفاع مقدس شهدای مفقودالاثر و شهدای گمنام وجوه مشترکی دارند. تلخی انتظار والدین و فرزندان شهدا، تفحص، بازگشت، تشیع، پیام و بی نشانی بخشی از این وجوه است که در این مقاله به بررسی آن ها پرداخته شده است.

در این پژوهش به بررسی و مقایسه مولفه های پایداری در دو رمان بلند جهان دن آرام اثر میخاییل شولوخف و کلیدر نوشته محمود دولت آبادی پرداخته ایم. ما در تالیف و تدوین این پژوهش، به عنوان هدف اصلی، مولفه های پایداری را به سه گروه تقسیم کرده ایم: مولفه های پایداری بر بنیان آگاهی بخشی، مولفه های پایداری بر بنیان دیگرخواهی و مولفه های پایداری بر بنیان دغدغه مندی. سپس این گروه مولفه ها را در هر دو کتاب بررسی کردیم و سرانجام با مقایسه شباهت ها و تفاوت ها، دلایل رویکرد یا واگرایی هر اثر از مولفه ای را با تحلیل بیان کردیم. پس از این بررسی ها مشخص شد که پایداری در دن آرام کاملا واقع گرا است؛ اما در کلیدر پایداری جنبه حماسی پیدا می کند و قهرمان کلیدر مانند پهلوانان حماسه ستوده شده است. مولفه های پایداری را در هر دو داستان تقریبا به یک اندازه مشاهده می کنیم به جز چند مورد که یکی ستم ستیزی است که نمود آن در کلیدر بیشتر از دن آرام است. دیگر تحریض و تحریک اندیشه قیام و انقلاب است که در دن آرام نمونه های بیشتری دارد. ستایش مبارزان نیز در کلیدر نمونه های بسیار دارد که در دن کمتر این مولفه را می بینیم. دشمن ستیزی را در دن بیشتر مشاهده می کنیم.

یکی از شیوه های مهم در انتخاب و پردازش مناسب قصه ی خلاق، استفاده از ظرفیت های ژانر ادبی رمان است. رمان به دلیل ظرفیت های مناسب در مقوله شخصیت پردازی، بستر مناسبی برای الگوبرداری و استفاده از آن ها در قصه گویی است. هدف این پژوهش بررسی شخصیت پردازی در رمان های نوجوان دفاع مقدس و کارکرد آن در قصه گویی است. برخی از رمان های نوجوان قابلیت دارند که بخش هایی از آن ها از طریق بازنویسی خلاق یا بازآفرینی در قالب قصه گویی برای نوجوانان استفاده شوند. برای نمونه رمان «عاشقانه های یونس در شکم ماهی» با توجه به «موومان هایی»که دارد این قابلیت را داراست. روش تحقیق به صورت تحلیل محتوا و شیوه گردآوری اطلاعات نیز در قالب بررسی اسناد کتابخانه ای است. از دیگر نتایج به دست آمده در 7 رمان بررسی شده می توان به این موارد اشاره کرد:  با قصه های طنز می توان خشونت جنگ را برای مخاطبان کودک و نوجوان، تلطیف کرد. در «کوچه صمصام و بخش هایی از هستی» از ظرفیت طنز به خوبی بهره گرفته شده است. همچنین استفاده از ظرفیت های زبان و بیان بومی و محلی و پرداخت مناسب شخصیت های دارای نیازهای ویژه در رمان های «هستی» «فقط بابا می تواند من را از خواب بیدار کند» از دیگر قابلیت های این رمان ها در قصه گویی است. نکته ای که باید یادآوری کرد این است که اغلب قصه گویان از کمبود منابع در این زمینه گلایه دارند که با این بررسی مشخص شد قصه گویان می توانند در انتخاب قصه های خود از این منابع بهره بگیرند.

همراهی کردن مردم با دولت در برهه های سخت لازمه بقای یک دولت است و نوع گفتمان حاکم بر جامعه از سوی صاحبان قدرت اعم از قدرت سیاسی، فرهنگی، اقتصادی می تواند نقش اثرگذاری در همراه کردن مردم یا عدم همراهی آنان با خود داشته باشد و می تواند گویای گفتمان قالب و آشکار کننده اهداف و انگیزه های صاحبان آن گفتمان نیز باشد. مردم ایران با جریان مشروطه خواهی و استقرار آن سپس با شکل گیری استبداد صغیر و بعد هم در زمان جنگ جهانی اول با گفتمان هایی متفاوتی در برخی متون تاریخی هم در زبان نثر هم در زبان نظم مورد توجه قرار گرفته اند. گاهی شجاعت آن ها ستوده شده و گاهی نادانی آنان مورد نکوهش قرار گرفته است، زمانی مردم نجیب ایران قلمداد می شوند و در زمان دیگر مردم بی حس و بی حال و فاقد آگاهی، این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی بر آن است تا ضمن روشن کردن نوع گفتمان قالب نسبت به مردم در روزگار مشروطه به این پرسش پاسخ دهد که نوع نگاه به مردم در زمان رخدادهای تاریخی مهم عصر مشروطه به چه صورت بوده است؟ دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که بیشترین آثاری که به عامه مردم در این زمان توجه داشته اند در وهله اول خاطره نگاری ها و بعد تاریخ نگاری ها بوده است و گفتمان ارزشی نسبت به مردم چه در زبان نثر و چه در زبان نظم به نوع جریان فکری قالب در جامعه بستگی داشته است .

در برخی از رمان های دفاع مقدس، تاثیرات روحی و روانی جنگ تحمیلی بر زندگی شخصیت های داستانی به تصویر کشیده شده است که بر این اساس، می توان این آثار را تحلیل روانشناسانه کرد. هدف در این پژوهش نیز بررسی روانشناختی شخصیت های رمان ارمیا، بر مبنای نظریه سوگ وردن و با روش اسنادی است. نتایج پژوهش نشان می دهد در این رمان، نویسنده وضعیت روحی و روانی شخصیت هایی مانند ارمیا را در شهادت رزمندگان و رحلت امام(ره) نشان داده است. آنان در شهادت رزمندگان، با وجود داشتن احساس های مختلف مانند احساس اندوه و خشم و  شناخت هایی چون گیجی، سردرگمی و حواس پرتی و رفتارهایی مثل گوشه گیری، توهم و بی قراری، سرانجام هر چهار تکلیف سوگ را پشت سر می گذارند و به زندگی عادی بازمی گردند؛ اما با رحلت امام(ره)، دچار ناباوری می شوند و در مرحله اول سوگ، یعنی انکار پذیرش واقعیت فقدان باقی می مانند. این امر نشان دهنده تاثیر شدید روحی و روانی رحلت امام(ره) بر زندگی افراد به ویژه رزمندگان است.