حجت الله بهمنی مطلق

شعر حادثه ای است در زبان، بنابراین مهم ترین عنصر شعر زبان است. شاعران با تصرف در زبان عادی و زیر پا گذاشتن قواعد آن، ساخت های نو و بدیع خلق می کنند و شعر می آفرینند. در این پژوهش تصرفات زبانی مولانا در غزلیات شمس بررسی و تحلیل شده است. برای این منظور غزلیات شمس تبریز با مقدمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی که مشتمل بر 1075 غزل مولاناست، به عنوان جامعه آماری پژوهش انتخاب شد و برای شناسایی نمونه های تصرفات زبانی همه این مجموعه غزلیات با دقت مطالعه شد و پس از استخراج نمونه ها به طبقه بندی و تحلیل ها آن ها پرداختیم. ابتدا یافته ها را به دودسته تصرفات واژگانی و نحوی تقسیم کردیم و سپس تصرفات واژگانی را در سه دسته ساختمانی، آوایی و معنایی بررسی کردیم. نتیجه تحلیل ها نشان می دهد که مولانا برای رسیدن به شعر ناب قواعد آوایی، صرفی و نحوی زبان را زیر پا می گذارد و با نبوغ هنری که از آن برخوردار است، ساخت هایی تازه و بدیع می آفریند. این دخل و تصرف مولانا در زبان منجر به: توسع زبان، برجسته سازی زبان و نیز تقویت جانب موسیقایی کلام او شده است. بسامد و فراوانی بعضی از این تصرفات به حدی است که می توان آن را یک ویژگی سبکی غزل مولانا به شمار آورد.

پایه و اساس کلام ادبی هنجارگریزی و شکستن قواعد زبان معیار است. در کلام ادبی جایگاه اجزای کلام را بلاغت تعیین می کند. یکی از عناصر زبانی که در ساختار کلام امکان جابه جایی بالایی دارد و از این رهگذر می تواند زمینه ساز شکل گیری کلام ادبی شود، ضمیر شخصی پیوسته است. در این پژوهش جابه جایی ضمیر شخصی پیوسته در غزل سعدی از دو جنبه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است؛ یکی جنبه بلاغی و دیگر گونه های مختلف جابه‎جایی از نظر پیوستن به اجزای جمله. برای این منظور 627 غزل سعدی مورد بررسی قرار گرفت و از آن میان 530 نمونه شناسایی شد. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که جابه جایی ضمیر پیوسته در غزل سعدی بسامد بالایی دارد و می تواند به عنوان یک شاخص سبکی شناخته شود. دیگر این که گذشته از ضرورت وزن و موسیقی، انگیزه های بلاغی دیگری هم در جابه جایی این عنصر زبانی نقش داشته است

حس آمیزی یکی از شگردهای تصویرسازی است که در آن امور مربوط به یکی از حواس با امور و وابسته های حس دیگری می آمیزد. این شگرد هنری در آثار ادبی از سه جهت حائز اهمیت است: 1. از نظر زبانی باعث خلق ترکیبات نو و تازه می شود و از این طریق منجر به توسع زبانی می گردد. 2. از نظر معنایی آمیختگی امور مربوط به حسی با حس دیگر بویژه با حس بینایی باعث عینی شدن و در نهایت فهم بهتر و راحت تر معنا می شود. 3. از نظر زیبایی شناسی هم تصاویر زیبا و بدیعی از رهگذر آمیختگی حواس، فراهم می آید. این شیوه در دوره های مختلف شعر فارسی گاه کم و گاهی فراوان دیده می شود. یکی از دوره هایی که این شیوه مورد استقبال بیشتر شاعران قرار گرفته، دوره معاصر است و شاعرانی مانند: فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و شفیعی کدکنی از این شیوه فراوان بهره برده اند. در این مقاله حس آمیزی در شعر شفیعی کدکنی بررسی و تحلیل شده است. برای این هدف نمونه ها از مجموعه های شعری «آیینه ای برای صداها»، «هزاره دوم آهوی کوهی» و شعرهای چاپ شده در شماره های 74، 92 و 98 مجله «بخارا» استخراج و طبقه بندی شده و سپس مورد تحلیل قرار گرفته است. بسامد بالای نمونه ها که اکثر قریب به اتفاق آن ها خلاقانه و بدیع است، این شیوه هنری را به عنوان یک ویژگی سبکی شعر شفیعی کدکنی اثبات می کند. در این ترکیب ها از میان حس های پنجگانه، حس بینایی حضور چشم گیرتری دارد و بیشتر ترکیب ها از آمیزش رنگ ها بویژه رنگ سبز با حواس دیگر فراهم آمده است. این مقوله با بعضی زمینه های فکری شعر شفیعی مانند: طبیعت گرایی، علاقه مندی به عرفان و ادب صوفیه، و نیز روحیه امید و نشاط و سرزندگی غالب بر شعرها، ارتباط دارد.

نماد در اصطلاح ادبی یک پدیده ی زبانی است که بر معنایی مشخص دلالت نمی کند بلکه زمینه ی خلق مفهومی را در ذهن خواننده ایجاد می‎کند. نمادپردازی هر چند در ادبیات کلاسیک فارسی بویژه ادب عرفانی رایج بوده است اما شاعران نوپرداز معاصر توجه بیشتر و جدی تری به آن داشته اند به گونه ای که جریان سمبولیسم غنی ترین شاخه ی شعر معاصر شناخته می شود. علت این امر یکی اوضاع سیاسی اجتماعی جامعه است و دیگر خاصیت چند معنایی و تاویل پذیری نماد است که خواننده را در کشف معنی سهیم می کند و به این شکل بر ارزش هنری اثر و التذاذ از آن می افزاید. شفیعی کدکنی از جمله شاعران معاصر است که با رویکرد اجتماعی و انسانی، نمادهای فراوانی را در شعرهایش به کار برده است. در این مقاله برای تبیین جایگاه نماد در شعر شفیعی کدکنی و شیوه ی نمادپردازی وی، پس از مطالعه ی شعرها و شناسایی و استخراج نمادها، آن ها را در سه دسته‎ی نمادهای خرد، کلان و اندامیک طبقه بندی و تحلیل کرده ایم. نتیجه ی این بررسی و تحلیل نشان می دهد که شفیعی کدکنی معمولا نمادها را از طبیعت یا اسطوره ها می گیرد و برای مفاهیم و اندیشه های اجتماعی و انسانی و گاه فلسفی به کار می برد و علاوه بر استفاده از نمادهای مرسوم در سنت ادبی، نمادهایی را خودش ابداع می کند.

زبان مهمترین وسیله ی ارتباطی انسان و پایه ی همه ی نهادهای اجتماعی و پدیده ای است که در هر زمان در حال تغییر و تحول است. تحولات واجی از قدیمترین ایام تا کنون مورد توجه زبانشناسان بوده است. در آغاز رواج زبان فارسی دری هنوز تلفظ بسیاری از کلمات و املای آنها صورت ثابت و واحدی پیدا نکرده بود، لذا یک کلمه به صورتهای گوناگون تلفظ و نوشته می شد. مطالعه ی دیوان ظهیر فاریابی (متوفی به سال 598)، شاعر با ذوق و مشهور قصیده و غزل در قرن ششم هجری، از منظر واژگان به دلیل وسعت دامنه ی لغات، فراوانی و دگرگونی آنها، محور اصلی این مقاله است. این امر علاوه بر اینکه واژه ها و ترکیبات بسیاری را در اختیار ما قرار می دهد که برغنای زبان فارسی افزوده اند، رمز موفقیت شاعران گذشته را نیز از نظر تاثیرگذاری بر مخاطبان و کسب شهرت و اعتبار بازگو می کند. در شعر ظهیر فاریابی، برخی از مختصات زبانی سبک خراسانی با اندکی تغییر - افزایش لغات عربی و کاهش قابل توجه کاربرد لغات مهجور کهن- به خدمت گرفته شده است. با توجه  به اینکه برخی از ویژگی های سبک خراسانی و همچنین برخی از مختصات سبک عراقی در اشعار او به چشم می خورد، می توان سبک او را بینابین نامید.

مهم ترین شگرد و زیربنای همه ی شگردهای تصویر آفرینی در شعر تشبیه است. بنابراین تحلیل تشبیه می‎تواند برای شناخت وجوه زیبایی و درک مفهوم شعر و همچنین نگرش وگرایش و سبک شعری شاعر مفید باشد.در این مقاله ما تشبیهات شعر شفیعی کدکنی را از دو مجموعه ی شعری وی استخراج کرده و مورد تجزیه و تحلیل قرار داده ایم تا از این طریق بخشی از وجوه هنری،گرایش های فکری، نوآوری های ادبی و ویژگی‎های سبکی شعرشان کشف شود. برای این منظور ابتدا به‎ طبقه بندی تشبیهات طبق بلاغت سنتی پرداختیم، سپس تشبیهات کلیشه‎ای و مستعمل و تشبیهات نو را شناسایی و بررسی کردیم. پس از طبقه بندی و تحلیل مشبه به‎ها در هشت حوزه ی معنایی، دو ویژگی شاخص تشبیهات یعنی جانب موسیقایی تشبیهات و طبیعت گرایی در تشبیهات را بررسی کردیم. نتایج پژوهش نشان می دهد شفیعی‎کدکنی سخت دل‎بسته‎ی طبیعت است و عنصر موسیقی شعر به ویژه موسیقی درونی برایش بسیار اهمیت دارد تا جایی که در بسیاری از تشبیهات در انتخاب لفظ مشبه و مشبه به تلاش می کند جنبه ی موسیقایی الفاظ رعایت شود

اخوان ثالث، از شاعران بزرگ معاصر، هر چند در عرصه شعر فارسی به شاعری نوپرداز شهرت یافته است، بخش های فراوانی از دفترهای شعری او را قالب های گوناگون سنتی دربرمی گیرد.
در این مقاله، سبک زبانی 32 قصیده اخوان بررسی و تحلیل شده است تا نشان داده شود اخوان در این قالب سنتی تا چه حد به رعایت قواعد و ضوابط زبان کهن پای بند بوده است و چقدر از توانش زبانی خود و عناصر زبان امروز بهره گرفته است و درنهایت با چه هدفی زبانی خاص را به خدمت می گیرد. برای نیل به این هدف، زبان قصیده های اخوان، هم از نظر واژگان و هم از نظر نحو، تحلیل و بررسی شده است و عناصر کهن آن از طریق مقایسه با شعر شاعران گذشته، به ویژه شاعران خراسانی، استخراج شده است.
یافته ها نشان می دهد که اخوان دل بسته زبان کهن فارسی، به ویژه زبان شاعران خراسان، است و بسیاری از مشخصه های این زبان، به ویژه ویژگی های نحوی، را رعایت می کند اما از نظر واژگان زبانش در همان محدوده زبان کهن باقی نمانده است، بلکه در کنار واژه های کهن از واژه های زبان امروز و نیز واژه های ابداعی هم بهره گرفته است و بر غنای زبان خود افزوده است.