تلمیح و انواع آن در غزلیات بیدل دهلوی

 تلمیح از پرکاربردترین شگردهای ادبی است. شاید در مجموعه اشعار شاعری متقدم یا متاخر، جای بسیاری از صنایع ادبی خالی باشد، اما صنعتی که عموما در شعر یافت میشود، تلمیح است. با توجه به اینکه تلمیح، در سبک هندی دچار تحول و گستردگی خاصی شد، بیدل دهلوی نیز چون دیگر شاعران سبک هندی، از این صنعت در غزلیات خود استفاده کرد؛ درعین حال نگاه او به تلمیح مانند شعرای پیشین و همعصر خود نبود. بیدل اگرچه نسبت به همعصران خود در استفاده از این صنعت کم کارتر است، سعی در نوآوری بیشتری داشته است. در این مقاله با شرح برخی از ابیاتی که در آن تلمیح بکار رفته، سعی شده است مشکلات معنایی این ابیات در حد توان مرتفع گردد و علاقه مندان درک بهتری از مضمون پردازیهای این شاعر پرآوازه داشته باشند.

 روش ‌کار در این‌ تحقیق، همچون بیشتر تحقیقاتی که در حوزه علوم انسانی انجام میگیرد، توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای است.

 بیدل در کاربرد تلمیحات ایرانی، یکی از کم‌کارترین شعرای سبک هندی است. اما در غزلیات او، نام عشاقی همچون مجنون و فرهاد در کنار شیرین و لیلی، بسامد بالایی دارد. درعوض تلیمحات اسلامی دارای بسامد قابل توجهی در اشعار او هستند. بیدل برخلاف قصاید و مثنویها که از تلمیح به حضرت محمد(ص) مضمونهای قابل توجهی ساخته است، در غزلیات بیشتر به تلمیح پیامبرانی همچون موسی، عیسی، یعقوب و یوسف پرداخته است.

 غالب استفاده بیدل از صنعت تلمیح، با تصرف او در روایت، داستان و ماجرای موردنظر صورت گرفته است و مهمتر اینکه تقریبا همیشه برداشت دلخواه خود را از موضوع داشته است. در واقع تقریبا در همه موارد کاربرد تلمیح در غزلیات او با انتقال پیام اخلاقی – مذهبی همراه است حتی اگر با ماجرایی عاشقانه روبرو باشیم. همچنین او گاه تلمیح را با صنایعی چون تشبیه، اسلوب معادله، کنایه، پارادوکس و استعاره آمیخته است.