رضا فهیمی

باورها و اعتقادات، بخشی از فرهنگ عامه مردم است که باورهای دینی و مذهبی، خرافی، طبی، نجومی و... را در بر می گیرد. با ظهور دین اسلام، باورهای مذهبی تاثیر عمیق خود را بر جنبه‎های مختلف زندگی از جمله بر فرهنگ و ادبیات بر جای نهاد و شاعران مسلمان با تکیه بر قرآن و آموزه های دینی این باورها را در آثار خود منعکس نموده اند. نظامی از این دسته شاعران است که در خمسه خود؛ یعنی مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه، باورهای اسلامی و مذهبی را منعکس نموده است. از همین رو در این پژوهش باورهای دینی و اسلامی؛ در خمسه نظامی بررسی می شود. روش کار در این پژوهش توصیفی تحلیلی بر اساس مطالعات کتابخانه ای است. تاثیر باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی نشان می دهد که این شاعر با قرآن مانوس بوده و موج باورهای دین اسلام و مفاهیم قرآن کریم در همه مثنوی های خمسه مشهود است.

تاریخ نگاری ایرانی، به مثابه بخشی از سنت تاریخ نگاری اسلامی، در قرون نخستین به ثمر نشستن دین مبین اسلام از دل مکتب تاریخ نگارانه عراق برآمد و برخی از بزرگ ترین مورخان مسلمان را در دل خود پروراند. هرچند تاریخ نگاری اسلامی ، هم زمان با تکوین تمدن اسلامی به سرعت رو به رشد نهاد، اما پویایی و رشد فلسفی چندانی نداشت. در بهترین حالت با رویکردی کلامی و با روشی متاثر از قاعده علوم حدیث و رجال بررسی می شد. البته چهره هایی استثنایی همانند طبری و مسعودی تا حدودی متفاوت تر از دیگران عمل کرده و نگاه مشخص تری به موضوع داشته اند . یکی از دلایل معروف بودن طبری را در طی قرون متوالی، می توان ثمره روش تاریخ نگاری او دانست؛ روشی که به شدت متاثیر از روش محدثان است؛ هم در جمع آوری داده های تاریخی و هم در نگارش آنها. از طرف دیگر مسعودی مورخ برجسته سده های سوم و چهارم هجری،یکی از بنیان گذاران تاریخ نگاری تحلیلی و عقلی به شمار می رود که با تالیف آثار خود، نگرش خاصی در تاریخ نگاری تحلیلی بر پایه عقل اعمال نمود. بر این مبنا در این پژوهش سعی خواهیم کرد با بهره گیری از روش تحلیلی- توصیفی به مقایسه سبک تاریخ نگاری طبری و مسعودی بپردازیم.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی اسطوره های گذر از آب وآتش و اسطوره کودک رهاشده در زندگی انبیای الهی و شخصیت های اساطیری شاهنامه می پردازد. قسمت های اساطیری و پهلوانی شاهنامه مشحون از اساطیری کهن است که از باورهای اقوام قدیم ایرانی نشات گرفته است و بازتاب این باورها و سنت ها، گاه در میان مردمان عصر حاضر هم دیده می شود. این اسطوره ها شامل شخصیت های اساطیری، باورها، اماکن، موجودات و ابزارهای اساطیری می باشند؛ آنچه در این پژوهش بدان پرداخته می شود، ذکر سه مورد از اساطیر شاهنامه است که مشابه آن ها را در زندگی انبیای اولوالعزم الهی نیز می بینیم و ما برآنیم کهن الگوی گذر از آب و آتش و پرواز به آسمان را در میان شخصیت های اساطیری شاهنامه چون فریدون، سیاوش و کاووس و وجوه مشترکش را در زندگی پیامبرانی چون حضرت موسی، ابراهیم و سلیمان علیهم السلام بررسی کنیم. روش تحقیق در این پژوهش کیفی و با استفاده از روش کتابخانه ای به بررسی متون مختلف می پردازد، همچنین برای تحلیل و تفسیر از رویکرد استدلالی بهره گرفته شده است. نتیجه اینکه بن مایه های اساطیری مشاهده شده در زندگی پیامبران الهی به داستان های اساطیری ایران ازجمله «شاهنامه فردوسی» راه یافته و می توان رد پای برخی از آیین های اساطیری مشابه ها را در زندگی پیامبران و شخصیت های اساطیری شاهنامه یافت.اهداف پژوهش:شناخت اسطوره گذر از آب و آتش و کودک رهاشده و نمونه های آن در زندگی پیامبران الهی.مقایسه اسطوره گذر از آب و آتش و کودک رهاشده در میان شخصیت های اساطیری شاهنامه و زندگی پیامبران.سوالات پژوهش:جایگاه کلی اسطوره در میان شخصیت های اساطیری شاهنامه و پیامبران الهی چگونه بوده است؟وجوه مشترک اسطوره گذر از آب و آتش و پرواز به آسمان در میان شخصیت های اساطیری شاهنامه و پیامبران الهی به چه شکلی بوده است؟

جلال آل احمد (1302-1348) از نویسندگانی است که در آثارش برای بیداری مردم و افشای دردهای آنان کوشش می کند. او بر آن است تا جامعه را از جمود و خمود به در آورد و به تلاش و تکاپو وادارد. از آنجا که مخاطبان آل احمد عموم مردم هستند، او اغلب، از زبان عامه مردم به عنوان مهم ترین عامل ارتباط با آنان بهره می گیرد.در زبان و از آن میان، زبان عامیانه، لفظ برای رساندن مفهوم به کار می رود و به عبارت دیگر، زبان در اصل، بیانگر مقصود نویسنده یا گوینده است. آل احمد لغات و ترکیبات عامیانه را علاوه بر معنای رایج در معنا و مفهوم متفاوت که یا قصد بیان آن را داشته به کار برده است. این معانی متفاوت، شامل آن دسته از لغات و ترکیباتی می شود که یا در فرهنگ ها ثبت و ضبط شده و این نویسنده آنها را در معنا و مفهوم جدید استفاده کرده و یا مربوط به لغات و ترکیباتی است که در فرهنگ ها ثبت و ضبط نشده و آل احمد همه را در معنا ومفهوم عامیانه غیر رایج به کار برده است. در این مقاله، واژه ها و ترکیبات عامیانه آل احمد از این دیدگاه، در مقالات او در سه کتاب «هفت مقاله»، «کارنامه سه ساله» و «ارزیابی شتاب زده» جمع آوری، دسته بندی و از منظر علم بلاغت (معانی، بیان، بدیع) تحلیل شده و با ارائه آمار مربوط به هر مدخل به صورت دقیق، نشان داده شده که آل احمد در محور جانشینی و همنشینی کلام در به کارگیری لغات و ترکیبات عامیانه در معانی متفاوت ، توفیق فراوانی بدست آورده است.

هدف از آفرینش در فلسفه خلقت، بهره مند شدن مخلوقات است. موجودات با نزدیک شدن به پروردگار، منبع اصلی کمالات و مستفید شدن از او به تکامل و قرب الی الله می رسند. بر اساس امر الهی، تمامی کاینات، به سمت مبدا اصلی در حرکتند، حرکت مستمر و دائم. هر موجودی در مرتبه اسفل با حجابهای ظلمانی، در تحرک به سمت مرتبه بالاتر، کمال و ارتقا می یابد. انسان اشرف مخلوقات در این سیر تلاش می کند تا با تغییر و تحول، قابلیتهای خویش را به فعلیت تبدیل سازد و با مراقبه دائم بر اعمالش، با تحمل ریاضات و صبر بر شداید دنیوی، به واقع در سیری عمیق، طی طریق نماید و با عبور از عالم کثرات به عالم وحدت برسد. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی – تحلیلی و روش کتابخانه ای در صدد است دیدگاه عطار را در اسرار نامه در مورد حرکت تکاملی موجودات به ویژه انسان، با چگونگی کیفیت این سیر بررسی کند. به اعتقاد عطار، انسان هم همچو سایر موجودات، پیوسته در پویایی است و رهاورد او در این سفر، بهره مندی از محبت الهی، کسب فیوضات ربانی حق و در نتیجه ارتقاء مراتب بندگی به سمت کمال مطلق است.

فرا داستان به عنوان یکی از رایج ترین انواع داستان های پست مدرنیسم، روشی است که در آن راوی در خلال داستان، فرآیند داستانی بودن داستان و داستان نویسی را ذکر می کند. رضا امیرخانی، رمان نویس برجسته معاصر ایرانی در برخی از رمان هایش رویکردی پست مدرنیستی دارد و می کوشد با روش های مختلف، نوشته هایش را به سوی فرا داستان هدایت کند. نویسندگان این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی به بررسی زیبایی‎شناسی فرا داستان در رمان های امیرخانی پرداخته اند و ضمن تعاریفی از فرا داستان بر مبنای دیدگاه صاحب نظران، شگردهایی را که امیرخانی برای زیبایی فرا داستان به کار گرفته، بررسی کرده اند. این پژوهش می نمایاند که امیرخانی با استفاده شگردهای زبانی مانند: اسامی نشان دار، تکرار، جدانوشتن واژه ها، زبان عامیانه و محاوره ای، چند زبانی و بازی های زبانی و کلامی، و شگردهای ادبی مانند استعاره، تشبیه، کنایه، اقتباس و تقابل در رمان‎هایش سبب زیبایی فرا داستان شده و به نحو احسن از عهده خلق این فرآیند ادبی برآمده است.

ادبیات مکتوب هر سرزمین مشعل پر نور خرد و دانش گذشتگان فرا راه حال و آینده است ودر میان سرزمین های مختلف، ادبیات کهن ایران زمین به عنوان یکی از بهترین آثار مکتوب ادبیات جهان دارای جایگاه ویژه ای ست. توجه به مضامین معنوی و مولفه های اخلاقی در رفتارهای فردی و اجتماعی، از راه های دستیابی به کمال است و این دلیلی است که شاعران و نویسندگان بزرگ پارسی زبان در اشعار و آثار خود به اخلاقیات توجه بسیاری نشان داده و آنها را  بر آن داشته تا پرداختن به مقوله ی حکمت عملی و اخلاق را مورد توجه خویش قرار دهند. یکی از ادبای ایران زمین که توجه ویژه ای به مقوله اخلاق داشته است عبدالرحمان جامی است. از این رو، پژوهش حاضر به دنبال بررسی زیست اخلاقی از دیدگاه عبدالرحمان جامی است و برای دستیابی به این هدف کتاب هفت اورنگ جامی را به شکل خاص مورد بررسی قرار داده است. 

جامی همچون عارف و موعظه گر دینی سعی کرده تعالیم دینی و اخلاقی را به مخاطب بیاموزد و همچون یک جامعه شناس در اجتماعش ظاهر شده و سعی دارد تعالیم و آموزه های اخلاقی را به مخاطبش منتقل کند. به طور کلی مفاهیم اخلاقی و تربیتی اصلی اشعار جامی در هفت اورنگ عبارتند از: اخلاص، ادب، انسانیت، دوری از حسد و بخل، تواضع، جوانمردی، جود و بخشش، حسن خلق، راستی و صداقت ، صبر، دوری از طمع ورزی، عدل، عفو و بخشش، علم دوستی و دانش افزایی، ورع و پرهیزکاری و وفای به عهد و تعهد است.

فرا داستان به عنوان یکی از رایج ترین انواع داستان های پست مدرنیسم، روشی است که در آن راوی در خلال داستان، فرآیند داستانی بودن داستان و داستان نویسی را ذکر می کند. رضا امیرخانی، رمان نویس برجسته معاصر ایرانی در برخی از رمان هایش رویکردی پست مدرنیستی دارد و می کوشد با روش های مختلف، نوشته هایش را به سوی فرا داستان هدایت کند. نویسندگان این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی به بررسی زیبایی‎شناسی فرا داستان در رمان های امیرخانی پرداخته اند و ضمن تعاریفی از فرا داستان بر مبنای دیدگاه صاحب نظران، شگردهایی را که امیرخانی برای زیبایی فرا داستان به کار گرفته، بررسی کرده اند. این پژوهش می نمایاند که امیرخانی با استفاده شگردهای زبانی مانند: اسامی نشان دار، تکرار، جدانوشتن واژه ها، زبان عامیانه و محاوره ای، چند زبانی و بازی های زبانی و کلامی، و شگردهای ادبی مانند استعاره، تشبیه، کنایه، اقتباس و تقابل در رمان‎هایش سبب زیبایی فرا داستان شده و به نحو احسن از عهده خلق این فرآیند ادبی برآمده است.

مساله جبر و اختیار یکی از نکات بسیار پیچیده علم کلام در دین مبین اسلام است که با توجه به برداشت های گوناگون فرق مختلف کلامی و نحله های فکری و مذهبی از جمله عارفان از آیات قرآن کریم، احادیث نبوی و برداشت های گوناگون و بعضا متضاد و مخالفی را به دنبال داشته است؛ تا جایی که هر یک از مشرب های فکری از جمله اشاعره و معتزله با توجه به زیرساخت های فکری و اندیشگانی خویش در جست وجوی مستمسکی برای اثبات عقایدشان بوده اند. در این میان عارفان مسلمان و از جمله مولانا جلال الدین در اثر سترگ خود مثنوی یکی از دلایل محکم و متقنی را که در جهت اثبات اختیار و اراده بشر ذکر می نماید بهره گیری از روش عقلانی و منطقی قدرت اندیشه و تفکر در جذب خواسته ها و طلب کردن پدیده هاست که از آن با عنوان «قدر مشترک» یاد می نماید. مولانا به کمک روش شناسی عقلانی به دنبال اثبات مساله اختیار و نفی جبر گرایی است و در پرتو اختیار و اراده بشری قدرت اندیشه و فکر را به اثبات می رساند. یافته های این پژوهش که به شیوه توصیفی - تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوه سندکاوی انجام شده است نشان می دهد که قدرت فکر و اندیشه در وجود انسان به عنوان نیرویی در جهت اثبات قدرت اختیار بشری در مشرب کلامی مولانا مورد توجه قرار گرفته است.

تجارب دین بر سه محور استوار می گردد: خدا، جهان و انسان. سیر تحول انسان به سطح متعالی، نوعی رها شدن از خود و حضور در اجتماع است. به عقیده عطار مهم ترین مرحله در عرفان، فناء فی الله است. رهرو در طی طریق الی الله با طلب معرفت حق، کیمیای عشق الهی را می یابد و با جذبه عنایات رب، سیر کمال را به شوق قرب حق طی می کند تا در حق الیقین به مرحله فناء فی الله برسد، به شهادت، حد اعلای مقام انسان. پژوهش حاضر با تحلیل محتوا، به تبیین رویکردهای عطار در الهی نامه، برای حصول به مرحله فناء فی الله پرداخته است. حاصل جستجو آن که عارف برای رسیدن به مرحله فنا و قرب حق نیازمند لوازمی است که بدون آن نیل به این مرحله امکان پذیر نیست، از جمله: ترک تعلقات، صبر بر سختی ها، خاموشی، حضور قلب، بصیرت و عنایت خداوند.

محمود دولت آبادی از جمله نویسندگان خطه خراسان است که آثار داستانی خود را با ویژگی های اقلیمی و به ویژه مولفه های روستایی پدید آورده است. گابریل گارسیا مارکز نیز در آمریکای جنوبی از نویسندگانی است که دارای آثاری خاص با ویژگی های منحصر به فرد است. در این پژوهش، رمان جای خالی سلوچ و صد سال تنهایی با روش توصیفی - تحلیلی و تطبیقی از جهت تفاوت ها و تشابهات ادبیات اقلیمی با هم مقایسه شده اند. با وجود تفاوت‏های زیادی که میان نحوه پرداختن این دو نویسنده به این مضامین وجود دارد در این دو رمان در حوزه ویژگی های اقلیمی روستاها تشابهاتی دیده می‏شود که بیشتر سبک زندگی روستایی، موقعیت دهکده و خانه‏ها، نزدیکی به طبیعت بکر، دوری از زندگی تجملی و برخی شرایط زندگی که سادگی و ابتدایی بودن احتیاجات را شامل می‏شود. تفاوت های این دو رمان در حوزه فرهنگ و اوضاع اجتماعی بروز می‏کند. دولت آبادی محیطی کاملا روستایی را به تصویر کشیده که همه ویژگی های روستا را در آن می توان دید و هدفش نشان دادن مشکلات روستاییان در دهه چهل ایران و نحوه تعامل مردم با آن بوده است، اما مارکز با هدف نشان دادن چگونگی تبدیل یک دهکده به شهری بزرگ و پیشرفته، ماکوندو را پدید آورده و کمتر به ویژگی های روستایی آن پرداخته است و بیشتر آداب و رسوم و باور های مردم آمریکای جنوبی را به عنوان شرایط اقلیمی نشان داده است.

سیمیندخت وحیدی از شاعران انقلاب اسلامی است که در قالبهای مختلف، طبع آزمایی کرده است. در این مقاله با رویکرد سبک شناسی مجموعه اشعار وی در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی شده است.

مقاله با مطالعات کتابخانه ای انجام شده و به روش توصیفی- تحلیلی با انتخاب نمونه های شعری نوشته شده است. جامعه آماری تحقیق، «دیوان اشعار» شاعر میباشد.

اشعار وحیدی در سطح زبانی، در موسیقی بیرونی و کناری، مطابق با عروض و قافیه متداول شعر فارسی است؛ فقط در مواردی در مثنوی، همسو با تحولات وزنی مثنوی بعد از انقلاب، از اوزان بلند استفاده کرده است. در موسیقی درونی، آرایه تکرار پربسامد است که شاخصه سبکی آن در تکرار واژه و واج آرایی است.آمیختگی زبان ساده نزدیک به زبان گفتاری با لحن عاطفی، صمیمت گفتار، جمله های ساده و کوتاه، زبان وی را در سطح لغوی و نحوی به زبان زنانه نزدیک کرده است. در سطح ادبی تشبیه مفصل، اضافه تشبیهی و تشخیص، پربسامد است. در سطح فکری محتوای اشعار شامل مضامین پایداری با توصیف جنگ، وصف شهید، رزمندگان، بسیجیان، مسلمانان جهان و مضامین دینی بصورت سوگ سروده و منقبت ایمه معصومین است. این دو مضمون شاخصه سبک فکری شاعر است.

وحیدی شاعری متعهد به آرمانهای انقلاب و دفاع مقدس است که با زبانی ساده، لحن عاطفی و صمیمت گفتاری، جمله های کوتاه، واژه های عاری از تکلف متناسب با زبان زنانه، با کلامی آمیخته با انواع آرایه های ادبی، با تغیر محتوای قالبهای کلاسیک در سبک فکری پایداری، مذهبی، عرفانی شعر سروده است. در موضوع عرفانی به هبوط انسان، توصیه به عدم دلبستگی به جهان و نکوهش دنیاگرایی و نفس اماره پرداخته است. در موضوع اجتماعی منتقد جامعه مردسالار است و مقام زن و مادر را ستایش کرده است.

نفوذ علم کلام و اندیشه های کلامی در ادب فارسی مسیله ای انکارناپذیر است به گونه ای که می توان غالب موضوعات کلامی را در آثار عرفانی مشاهده کرد. در این پژوهش به دیدگاه های کلامی عطار در مثنوی هایش پرداخته شده است. ازجمله مباحث مطرح شده در این پژوهش می توان به توحید و اعتقاد به جبر رفتاری، باور به نارسایی عقل در فهم معارف، اعتقاد به حسن و قبح نقلی، تنزیه مطلق و توفیق الهی و معاد که از مهم ترین مفاهیم کلامی عطار در مثنوی هایش است اشاره کرد؛ اما آنچه قابل توجه است اینکه عطار به طور مطلق همه اندیشه های کلامی فرق را نمی پذیرد؛ به عبارت دیگر دیدگاه های عطار تلفیقی از دیدگاه عرفانی و نظریات کلامی است؛ مثلا در زمینه توحید، عطار اعتقاد به خدایی محبوب، لطیف و معشوق دارد درحالی که اشاعره بیشتر خداوند را جبار و قهار می دانند که هرچه انجام دهد عدالت محض است. به طورکلی می توان گفت که اگرچه عطار در بسیاری موارد دیدگاهی نزدیک به دیدگاه اشاعره دارد اما در مواردی هم می توان اندیشه هایی متفاوت با اندیشه های اشاعره را در آثارش مشاهده کرد.